Познаём Беларусь

Основные факты о Беларуси

 

Официальное название - Республика Беларусь

Президент -Александр Лукашенко (1994)

Территория

 207,6 тыс. кв. км

Население

  • численность – 9 млн 468,2 тыс. человек (на 1 января 2014 г.) 
  • ожидаемая продолжительность жизни при рождении – 72,6 года
  • доля городского населения – 76,8%

 Столица: Минск – 1 млн 921,8 тыс. человек

 Регионы и областные центры (на 1 января 2014):

 Национальности

белорусы – 83,7%, русские – 8,3%, поляки – 3,1%, украинцы – 1,7%, евреи – 0,1%, другие национальности – 3,1% (перепись, 2009 год).

 Государственные языки

 белорусский, русский

 Государственный праздник

 День Независимости Республики Беларусь – 3 июля

 Национальная валюта

 белорусский рубль (Br)

 Основные отрасли промышленности

  • металлургическая
  • машиностроение
  • металлообработка
  • химическая и нефтехимическая
  • легкая
  • пищевая 
 Площадь сельскохозяйственных земель

 

8726 тыс. га (на 1 января 2014).

Сельское хозяйство специализируется на выращивании зерновых, картофеля, овощей, сахарной свеклы, льна, мясо-молочном животноводстве.

 Природные ресурсы

Древесина, торф, калийная и каменная соли, небольшие месторождения нефти и природного газа, гранит, доломит, известняк, глина, песок.

  География

Наша страна расположена в центре Европы. Географический центр Европы находится в Полоцке. Беларусь занимает территорию площадью 207,6 тысяч квадратных километров, что составляет приблизительно 2% от площади Европы. Проехать на автомобиле через всю Беларусь можно за 6-7 часов: от крайней северной точки до южной протяженность территории составляет 560 километров, расстояние между крайними западной и восточной точками – 650 километров.

Беларусь не имеет выхода к морю, сухопутная государственная граница установлена с пятью государствами: на северо-востоке и востоке – с Россией, на юге – с Украиной, на западе – с Республикой Польша, на северо-западе – со странами Балтии – Литовской и Латвийской республиками.

Беларусь имеет равнинный ландшафт, но встречаются и возвышенности, и низменности с болотами и озерами. Климат умеренно-континентальный: зима слабоморозная с частыми оттепелями, лето теплое.

В Беларуси открыты нефть, бурый уголь, горючие сланцы, однако их запасы невелики. Геологическое строение обусловило малое распространение металлсодержащих полезных ископаемых. К числу природных богатств страны можно отнести залежи торфа, которыми изобилуют заболоченные участки, запасы калийных солей, имеющих особое значение для республики. Разведаны и разрабатываются запасы каменной соли. Беларусь богата нерудными ископаемыми, такими как строительные пески и камни, сырье для производства извести и цемента, мел и глина. 

Наибольшую ценность представляют жидкие полезные ископаемые: подземные пресные и минеральные воды. Речная сеть Беларуси включает 20 800 рек и ручьев общей длиной 90 600 километров. Крупнейшие реки (протяженностью более 500 километров) – Припять, Днепр, Березина. 

Отличительной чертой ландшафта страны является большое количество озер. Из 11 тысяч озер, большая часть которых расположена на севере и северо-западе страны, самое крупное озеро – Нарочь (площадью 79,6 квадратных километров), Минская область, самое глубокое – озеро Долгое (глубина 53, 7 метров), Витебская область.

Особым видом водных ресурсов являются болота (общая площадь составляет 4,4% территории страны). В Западном Полесье сохранилось несколько крупнейших болот в Европе.

Национальное богатство республики – леса. Лесистость территории - 38%. Лесопокрытые площади представлены хвойными лесами (65%), широколиственными (5%), мелколистными (30%).  

Не менее значительную группу растительного покрова составляют луга (16% территории).

Зеленый покров Беларуси состоит из 12 тысяч видов растений и грибов. Видовой состав животного мира представляют млекопитающие (свыше 70 видов), птицы (около 310 видов), земноводные и пресмыкающиеся (20 видов), рыбы (60 видов), беспозвоночные (более 30 тысяч видов). 

Для сохранения многообразия ландшафтов в естественном состоянии в республике создаются природоохранные территории: заповедники, национальные парки, заказники и памятники природы.

Экологические приоритеты страны связаны с решением проблем остаточного радиоактивного загрязнения, вырождения ландшафтов Полесья, нарушения экосистем в районах добычи калийных солей.

 Население 

Последняя масштабная перепись населения в Беларуси проходила в 2009 году. По ее итогам было зафиксировано 9 480 человек – жителей республики.

Доля населения Беларуси в общей численности населения планеты составляет 0,14%. По общей численности населения Беларусь соизмерима с Бельгией, Венгрией, Грецией, Португалией, Сербией, Чехией, Швецией.

Среди районов Республики Беларусь наибольшее количество людей проживает на территории Борисовского района Минской области (184 тысячи человек), а наименьшее – в Россонском районе Витебской области (10 тысяч человек). Наименьшее количество жителей зарегистрировано в городе Дисна, Витебской области(1683 человека). Доля городского населения составляет 74%.

Современное население Беларуси имеет тенденцию к старению, доля детей и молодежи значительно меньше удельного веса пожилых и престарелых людей.

Средний возраст населения, ежегодно увеличиваясь на три месяца, приближается к 40 годам. Средний показатель возраста мужчин – 37 лет, женщин – 42 года.

В Беларуси все еще актуальна ситуация, когда на 10 девчонок по статистике приходится 9 ребят. Доля женщин составляет 53,4% от общего состава населения. Но есть отдельные города, где мужчин больше, чем женщин: Шклов, Кличев, Горки. Самые «женские» города в Беларуси – Витебск, Несвиж, Быхов.

Этнический состав населения представляют следующие национальные группы: белорусы(83,7%), русские (8,3%), поляки (3,1%), украинцы (1,7%).евреи (0,1%), армяне, татары, цыгане, азербайджанцы, литовцы, молдаване.

Помимо белорусского, русского языков и «трасянки», 5% населения свободно владеет английским языком, 1,4% – немецким; 1,1% – польским и 0,6% – говорит на украинском языке.  

На территории Беларуси действует 25 конфессий. Доля верующего населения составляет 58,9%, из них к числу православных христиан относится 82%, к католикам – 12%, к представителям других кофессий относят себя 6% белорусов.

Белорусский менталитет формировался на протяжении исторического времени под воздействием определенных обстоятельств и приобрел устойчивые характерные черты. Отсутствие естественных границ на территории государства (горных массивов и крупных водоразделов) способствовало активной миграции населения и слиянию различных культур, что и обуславливает знаменитую толерантность и религиозную терпимость нации. 

 Религия

Начало славянского периода в христианстве и образование Русской православной церкви неразрывно связано с крещением Руси князем Владимиром Красно Солнышко. В Беларуси зарождение православия началось с опальной жены князя Владимира Рогнеды и ее сына Изяслава. Сосланная в 992 году с малолетним ребенком в Заславль Рогнеда, под давлением мужа принимает христианство, а впоследствии становится и первой монахиней под именем Анастасия. Изяслав, став Полоцким князем, активно исповедует христианство, искореняя язычество. 

 Следующий этап в развитии христианского вероучения на белорусских землях определяет период Великого княжества Литовского. В результате политического союза между Великим княжеством Литовским и Польшей в 1386 году, на территории Литвы, а затем и Беларуси появились представители Римско-католической церкви. 

В конце 14-го в начале 15-го веков регистрируются мусульманские и иудейские общины.

Европейская Реформация 16-го века способствовала появлению протестантизма в католической церкви, в это же время на территории Великого княжества Литовского появляются первые его представители - лютеране и кальвинисты.

Беларусь исторически поликонфессиональная страна. Из официально зарегистрированных 26 конфессий более значительное представительство имеет православие: 1545 приходов, 11 епархий, 5 духовных учебных заведений, 32 монастыря, 14 братств, 10 сестричеств, 1334 действующих церквей.

Римско-католическая церковь объединяет 4 епархии, 475 общин, 3 духовных учебных заведения, 9 миссий Римско-католической церкви. 464 действующих костела. 

Протестантские религиозные организации имеют 14 направлений, представленных в 1005 общинах, 21 объединением, 22 миссиями и 5 духовными учебными заведениями. Наиболее значимыми представителями протестантских вероучений являются христиане веры евангельской (505 общин), евангельские христиане баптисты (275 общин), адвентисты седьмого дня (72 общины), лютеране (27 общин). 

В Республике Беларусь зарегистрированы 32 общины старообрядцев, 52 иудейские общины, 25 исламских общин, приходы греко-католической, армянской апостольской церквей, общины кришнаитов и бахаи.

 Образование

Образование не всегда было доступным для широких масс населения. 

Эпоха реформации, проникновение идей протестантизма дало толчок развития народного просвещения на белорусских землях. Расцвет просветительской деятельности приходится на 16 век, когда лидерство в области культуры и образования постепенно перенимают иезуиты, открывая школы при приходских церквях. В Беларуси наблюдалась своеобразная конкуренция школ различной конфессиональной принадлежности, но конкуренция мирная, которая не только не исключала, но и поощряло обучение иноверцев.

Первое учебное заведение – коллегия, было открыто орденом иезуитов в 1570 году в Вильнюсе. В 1579 году коллегия была преобразована в Виленскую академию, которая имела богословский и философский факультеты. Первым ректором академии стал Петр Скарга. В 17 веке Виленская академия дает образование таким выдающимся деятелям белорусской культуры как Мелетий Смотрицкий и Симеон Полоцкий. В 1641 году Казимир Сапега открывает в академии юридический факультет. 

В 1802 году образовано Министерство народного просвещения. 

В 19 веке Виленский университет становится центром политической борьбы за национальную идею и возрождение Речи Посполитой. В 1817 году был образован тайный студенческий кружок филоматов, членами которого являлись Томаш Зан, Ян Чечот, Адам Мицкевич. В 1823 г. царские власти разгромили студенческие общества, а наиболее активных участников выслали за пределы Беларуси. В 1832 году университет был закрыт. Талантливая молодежь была вынуждена покидать родину, чтобы получить высшее образование, многие навсегда остались в Петербурге, Москве, Киеве или Кракове, обогащая культуры других народов.

В настоящее время обязательное бесплатное базовое образование в Беларуси – это конституционное право каждого. Основное образование имеет ступенчатую структуру, представленную дошкольным, школьным и профессиональным уровнями обучения.

ДОШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ Воспитание и образование современных детей начинается с детских дошкольных заведений, посещение которых добровольно, по желанию родителей. От 2-х месяцев до 3-х лет ребенок ходит в ясли, от 3-х до 6 лет – в детский сад. Программы раннего развития детей дошкольного возраста предлагают государственные и частные образовательные центры. 

ШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ Общее базовое образование включает начальное четырехлетнее образование и базовое образование с пятого по девятый год обучения. После девяти лет факт обучения подтверждает соответствующий документ об общем базовом образовании, предоставляющий право продолжить обучение на третьей ступени школьного образования, либо в учреждениях профессионального образования. По окончании программы общего среднего образования (9–11 год обучения) выпускник получает аттестат зрелости, что дает ему право продолжить обучение в учреждениях профессионального, высшего профессионального образования либо устроится на работу. 

Дошкольные и школьные учреждения образования финансируются государством, доля частных учреждений не значительна.

ПРОФЕССИОНАЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ Подготовка рабочим профессиям осуществляется на базе базового либо среднего образования и представлена двумя типами учебных заведений: профессионально-техническими и средне-специальными. По окончании обучения выпускник имеет соответствующий уровень квалификации рабочего (служащего) с профессионально-техническим образованием либо специалиста (рабочего) со средним специальным образованием, что дает возможность дальнейшего трудоустройства.

ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ Подготовка осуществляется в очной или заочной (в том числе дистанционной) формах обучения. Получить высшее образование можно за счет средств государственного бюджета или на платной основе, в государственном или частном учреждении образования.

Высшее образование двухуровневое. Первый уровень обеспечивает непосредственно подготовку специалиста в течение 4-5-ти лет (для образовательных учреждений министерства здравоохранения – 6 лет). Диплома о высшем образовании первой ступени вполне достаточно для трудоустройства на территории Беларуси. 

На втором уровне высшего образования осуществляется углубленная подготовка специалиста в двух направлениях: академическая магистратура (кузница научных кадров) и профессионально-ориентированная магистратура (углубленная подготовка специалиста). Степень магистра позволяет перейти на следующий уровень - аспирантура (адъюнктура), либо трудоустроится в соответствии с полученной квалификацией. 

ПОСЛЕВУЗОВСКОЕ ОБРАЗОВАНИЕ Подразумевает наличие степени магистра, имеет две ступени: аспирантура (адъюнктура) и докторантура. Послевузовское образование предусматривает самостоятельную научную работу над индивидуально подобранной темой исследования и под руководством научного руководителя. Результатом работы в предполагаемый трехлетний срок должна стать научная диссертация, после успешной защиты которой, соискателю присваивается ученая степень кандидата наук (аспирантура) либо ученая степень доктора наук (докторантура). 

Белорусская кухня

Найперш дала яна капусту, 

Тады са скваркамі кулеш. 

На малацэ крупеню густу 

Дае ўволю, толькі еш. 

І з пастаялкай жур сцюдзёны,

А з кашы сала аж цякло, 

Дый гусяціны смажонай 

Уволю ўсім багам было. 

Як унясла ж на стол каўбасы, 

Бліны аўсяны ў рашаце,

Аж сьлінкі пацяклі ў Тараса 

І забурчала ў жываце.

«Тарас на Парнасе»

Белорусская кухня традиционно ассоциируется с «бульбой» и драниками. Но национальное искусство приготовления пищи имеет свою историю, свой подтекст, не исключая и сословное разделение. 

Известны древние исторические и литературные источники, многочисленные справочники по кулинарии, которые начали выходить с 17 века. Повар князя Сапеги Ян Шытлер в 1830 году издал собственную книгу кулинарных рецептов, блюда, которые упоминаются в издании, очень разнообразны и сложны в приготовлении.

Земледелие являлось неотъемлемой частью хозяйственной деятельности белорусских крестьян. Сеяли рожь, ячмень, овес, пшеницу, просо, бобы, коноплю, лен, а из семян конопли и льна добывали масло. Жители Туровской земли и Понеманья сеяли еще и чечевицу. При раскопках в Гродно найдено зерно гречихи.

Особое отношение прививалось с детских лет к хлебу, выпечка которого представляла собой ритуальное действие. Для особых случаев, крестины, сваты, свадьба, выпекали каравай, украшенный фигурками из теста. До 11 века хлеб был в основном пшеничным, с 11 века основным злаком стала рожь, а ржаной хлеб на закваске (рецепт которой хранили в тайне) – основным продуктом питания.

В культуре питания наблюдалась сезонная система смены рациона. Весной, как только начинало что-то зеленеть, в рацион входила крапива да лебеда, и прочая весенняя первая зелень. 

Старобелорусская кухня отличалась остротой блюд. Пастернак, мята, петрушка, тмин, укроп, хрен были доступны и как приправа добавлялись в неограниченном количестве. Зажиточная часть населения использовала завозные перец, горчицу, имбирь, корицу, лавровый лист, кардамон, шафран. 

Животноводством занимались не только крестьяне, но и жители городов. Разводили коров, свиней, овец, коз, лошадей (последних употребляли в пищу в голодные годы), уток, гусей и кур. При раскопках в древних крепостях в Гродно и Волковыске, где жили преимущественно воины-дружинники, найдено больше костей диких животных, чем домашних. Для дружинников и князей охота была любимым развлечением и важнейшим способом пополнения запасов продовольствия. Охотились на зубра, лося, благородного оленя, косулю, кабана, зайца, в пищу шли части медведя и бобра. Более доступными были коровье молоко и творожный сыр, масло и сметана. Время православных постов – это пора рыбных блюд, а рыбы в реках и озерах было в изобилии. Ее даже заготавливали впрок - вялили, сушили, реже солили. 

Заготавливали и выращенные овощи. Квасили и солили капусту, свеклу, огурцы. Грибы сушили, солили и мариновали. Фрукты и ягоды сушили, мочили, из них готовили разнообразные напитки. Уже в 16 веке кое-где на Полесье выращивали виноград. Позже самые богатые заводили собственные оранжереи, где росли южные фрукты. В 18 веке расширяется влияние иностранной кухни, прежде всего французской. Из Пруссии были переняты картофель и фасоль, которую долгое время называли «немецким горохом». 

Особенностью дворянской кухни в Речи Посполитой была чрезмерная жирность пищи и перенасыщенность ее различными приправами, а также сладкими блюдами. Масло добавляли даже в водку и чай. В блюда клали безмерно перец, хрен, горчицу, имбирь, шафран, мускатный орех, соль, уксус. На балах у магнатов было модно делать угощения из самых неожиданных сочетаний продуктов, совмещая сладкое и горькое, сладкое и соленое, кислое и соленое. Особым шиком считалось подать курицу, которую предварительно поили водкой, потом ощипывали, жарили (возможно, частично) и подавали на стол. На тарелке несчастная птица внезапно оживала. Угощали также жареными кабанами, фаршированными колбасами или мясом птицы.

Основу большого числа блюд и напитков составляет мед. Питьевой мед готовили повсеместно: переваривали липовый мед с водой, сливали в бочки и оставляли бродить в течение нескольких недель. Добавляли в такой напиток шалфей, зверобой, лавровый лист. Готовили мед и с добавлением хмеля. 

Национальный напиток белорусов и литовцев – крупник (не путать с супом). Варили из водки, куда добавляли мед, перец, корицу, гвоздику, мускатный орех, шафран, который придавал желтую окраску. 

Напиток без сословных границ – квас. Готовили квас из ржаного хлеба или ржаной муки (иногда ячменной, овсяной, пшеничной) и ржаного солода (ячменного). 

В конце 14 века в Великое княжество Литовское генуэзцы завезли водку. А в 16 веке белорусские пивоварни славились своей водкой - сырец водки перегоняли с разными кореньями и травами и получали тминовку, паолыновку, анисовку…

Белорусская национальная кухня, безусловно, существует и в настоящее время. Она не так популярна в своей самобытности у рестораторов, но она существует, переходя из поколения в поколение, в каждой белорусской семье. 

Природа 

Для Беларуси наиболее типичны три вида рельефа: 

- озерный пейзаж с островками обломков горных пород, которые принесены на территорию страны ледниками, находится на севере Беларуси, так называемое Белорусское Поозерье;

- безозерные районы с большим количеством высоких холмов;

- край долин и болот - Полесский район. 

Своими пейзажами и особенностям рельефа Беларусь в значительной степени обязана ледникам, которые оставляли после своего отхода гряды осколков горных пород с холмами и глубокими котловинами, где образовывались многочисленные озера. Высшая точка Беларуси - гора Дзержинская, Минская область (345 метров на уровнем моря), самая низкая - в долине реки Неман (85 метров над уровнем моря). Белорусская земля словно сочится водой. Родники, озера, болота, ручейки, речушки, мощные реки и рукотворные моря создают особый колорит.

Богат и разнообразен растительный мир. Он включает растения лугов и болот, полей и водоемов, лесов. На юге и севере страны есть районы, где лес занимает более половины территории. В Беларуси преобладают хвойные леса с наиболее характерной породой деревьев - сосной. Такие леса занимают 70 % площади и встречаются на всей территории страны. Часто хвойные породы деревьев растут вперемешку с мелколистными - березой, осиной, а во влажных местах - с ольхой. Величественно и красиво смотрятся дубравы, которые преобладают на юге страны. 

Значительное количество видов животного мира республики являются редкими, некоторые находятся на грани вымирания. Небольшую часть видового многообразия составляют реликтовые виды. Символично Беларусь считают страной аистов и зубров. 

С целью сохранения видового многообразия страны созданы особо охраняемые природные территории. В их числе: 1 заповедник; 4 национальных парка; 334 заказника; 874 памятника природы, их площадь составляет 7,8 % от площади территории страны. Из числа охраняемых территорий 20 имеет статус международного значения. Из них: национальный парк «Беловежская пуща» - объект Всемирного наследия ЮНЕСКО; 3 биосферных заповедника, входящих во всемирную сеть биосферных резерватов Европы; 16 водно-болотных угодий, имеющих международное значение, входящих в список Рамсаской конвенции. 

Национальный парк - относительно новая для республики форма охранных территорий, представляющая своеобразие и колорит ее природы.

БЕЛОВЕЖСКАЯ ПУЩА (образован в 1939 году, разделена государственной границей между республикой Беларусь и Польшей, площадь территории, расположенной в Беларуси –150,1 тысяч гектаров). Уникальный, сохранившийся в нетронутом либо незначительно измененном состоянии лесной массив. Самобытный пущанский лес представлен типичными видами древних среднеевропейских широколиственных и хвойных лесов, таежных и мелколиственных лесов, средний возраст которых превышает 100 лет, отдельные участки леса достигают возраста 200 – 300 лет, а дубравы – 350 - 400 лет. Беловежский парк является последним естественным местом обитания зубра. В зоне пущи находятся музей природы и владения белорусского Деда Мороза. 

БРАСЛАВСКИЕ ОЗЕРА (образован в 1995 году, расположен на западе Витебской области, площадь – 64,5 тысяч гектаров). Уникальный ледниковый ландшафт группы Браславских озер имеет исключительный генофонд растительного и животного мира Белорусского Поозерья, включает исторические памятники различных эпох.

НАРОЧАНСКИЙ (образован в 1999 году, расположен на границе Минской и Витебской областей, площадь – 87,4 тысяч гектаров). Парк включает Нарочанскую, Болдукскую и Мядельскую группы озер в окружении первозданных лесных экосистем. Значительную часть охранной территории занимает крупнейшая в республике курортная зона.

ПРИПЯТСКИЙ (образован в 1969 году, расположен в Гомельской области, площадь – 88,6 тысяч гектаров). Охранная территория пойменных ландшафтов расположена преимущественно на правом берегу реки Припять и является эталоном природного комплекса Белорусского Полесья. 

 Климат 

Погодный режим Беларуси находится под воздействием естественных факторов, оказывающих влияние на его формирование. Расположение территории в умеренном географическом поясе, равнинный рельеф, отсутствие гор и относительная близость Атлантики определяют основные характеристики климата: наличие сезонности, мягкость, небольшие отклонения температур, достаточное количество осадков, неустойчивый характер погоды.

Весна. Белорусская весна капризна и изменчива, но удивительно красива в состоянии пробуждения. На северо-восток страны весна приходит на три недели позже, чем на юго-запад. Переход среднесуточной температуры воздуха через 0° в сторону повышения, означающий начало весны, наступает на юго-западе 11 марта, а на северо-востоке 2 апреля; переход среднесуточной температуры через +5° в сторону повышения соответственно 6 и 19 апреля, через +10° – 26 апреля и 6 мая. 

Погода в марте теплом не балует и довольно изменчива. В апреле, с приходом поры цветения, начинается настоящая весна. От апреля к маю происходит интенсивное увеличение температур и устанавливается солнечная теплая погода. При нормальных условиях дневная температура в мае поднимается до +15° – +18°, но в жаркие дни абсолютные максимумы могут достигать +28° – +29° на севере и +32° – +33° на юге и юго-западе Белоруссии.

Лето. Переход среднесуточной температуры воздуха через +15° (26 мая на северо-востоке и 21 нюня на юго-западе) знаменует начало самого теплого сезона года. Белорусское лето относительно теплое, солнечное и дождливое. В июне в среднем почти каждый второй день с дождем, прохладная погода может и затянуться. Июль – разгар лета. Среднесуточные температуры устанавливаются от +17° до +19°. В отдельные дни от +28° до +32°. В июле достигает максимального значения абсолютная влажность воздуха, а жаркие дни чередуют ливни с грозами. Август – теплый и умеренно влажный последний летний месяц.

Осень. Еще по-летнему теплый сентябрь дает возможность природе совершить переход через температурный рубеж в +10° в сторону понижения температур, после чего на Беларусь приходит дождливая осень. Начавшись на северо-востоке, осень постепенно передвигается на юг и юго-запад и в районе Гродно – Ивацевичи – Житковичи – Гомель наступает лишь в самом конце сентября (25 – 28). На крайнем юго-западе Брестской области весь сентябрь является летним месяцем, и средние температуры даже третьей декады сентября оказываются выше +11°. Конец осени совпадает с появлением снежного покрова.

Зима. Ее начало совпадает с установлением средней суточной температуры воздуха ниже 0°. Продолжительность на юго-западе 104 дня, а на северо-востоке – 142. Для белорусской зимы характерны затяжные моросящие дожди, переходящие в мокрый снег, пасмурная погода, туманы, метелицы, частая смена мороза и оттепели. Устойчивый снежный покров держится в Брестской области около двух, а в Витебской – более четырех месяцев.

свернуть

Культура Беларуси

 

Процесс формирования и становления белорусской культуры прошел сложный путь исторического развития. Периоды величия и экономического подъема меняли времена, когда само существование нации и государственности находились под серьезной угрозой исчезновения. Однако народ крохотного государства в центре Европы верил в самоопределение и не терял самобытности, о чем и свидетельствуют историческое наследие и потенциал культуры настоящего времени. 

Наиболее ранние зафиксированные свидетельства культурного прошлого страны относятся к 10-13 векам, когда с принятием христианства под влиянием византийских образцов конфессиональной жизни, книжной культуры и искусства формировались духовные и эстетические идеалы предков. Это время таких личностей как Кирилла Туровский (философ и богослов, выдающийся оратор) и Евфросиния Полоцкая (знаменитая просветительница древней Беларуси). 

Развитию письменности и литературы в 12-15 веках способствовали политическое объединение белорусских земель в Великое княжество Литовское и завершение формирования белорусского народности со своей отличительной культурой. Для первой половины 15 века все еще характерно летописание, в котором творчески использованы древнерусские литературные традиции. Первые белорусско-литовские летописные памятники (Летописец великих князей литовских, Белорусско-литовская летопись) отразили выдающуюся роль литовско-белорусского государства в Европе того времени и стали достоянием белорусского исторической прозы. 

Расцвет белорусской культуры приходится на 16 век: официальный статус старобелорусского языка, развитие деловой письменности, переводы произведений зарубежной литературы на старобелорусский язык.

В 1553 году на деньги Николая Радзивилла Черного была основана типография в Бресте - первая на территории современной Беларуси. 

В конце 16 века лидерство в области культуры и образования постепенно перенимают иезуиты, открыв в 1570 году в Вильнюсе первое учебное заведение – коллегию. В 1579 году она была преобразована в Виленскую академию, которая имела богословский и философский факультеты. Первым ректором академии стал Петр Скарга. В 17 веке Виленская академия дает образование таким выдающимся деятелям белорусской культуры как Мелетий Смотрицкий и Симеон Полоцкий. В 1641 году Казимир Сапега открывает в академии юридический факультет.

В эпоху Возрождения созданы выдающиеся памятники правовой мысли белорусского и литовского народов (Уставы ВКЛ 1529, 1566, 1588), появились новые виды и жанры (книжная поэзия, Реформационная публицистика, историко-мемуарная проза, драматургия), сложилась плеяда талантливых литераторов. Философская культура на белорусских землях формируется в ключе трудов просветителей Возрождения Симона Будного и Василия Тяпинского. Самым ярким примером ренессансного мироощущения является легендарная фигура Франциска Скорины. Классикой белорусской литературы стала поэма Миколы Гусовского «Песня про зубра», написанная в 1521-22 годах в Риме в честь папы Льва Х, издана в Кракове в 1523 году. Наиболее значительным представителем светской прозы был Лев Сапега. Среди тогдашних поэтов выделялся Андрей Римша, который писал свои произведения (эпиграммы, исторические поэмы) на белорусском и польском языках. 

Отходя от искусства уличных скоморохов, лирников, дударей и гусляров, в эпоху Средневековья музыкальная культура приобретает церковный акцент. Музыкальными центрами становятся братские школы, коллегиумы и монастыри, имевшие капеллы и театры.

Ярким явлением культурной жизни Беларуси в 18 веке стали частные магнатские театры. Особенной славой пользовался театр Михаила Казимира Огинского, музыкальный ансамбль которого состоял из 53 инструменталистов. В 1780 году было завершено строительство «Дома оперы» в Слониме. Театральная сцена была оборудована очень сложными для того времени механизмами, которые позволяли осуществлять различные эффекты: постановка "морских" сцен, конных сражений, появление крылатых ангелов из-под крыши. В 1777 году в театре организована балетная труппа, а с 1781 действовала балетная школа. Театр Огинского прекратил свое существование в 1792 г. после отъезда князя из Слонима. 

Свои собственные театры имели также и Радзивиллы. В 1746 году Урсула Радзивилл, жена Михаила Радзивилла "Рыбоньки" организовала в Несвиже любительский театр, пьесы для которого она писала сама. Известно всего 16 произведений - трагедий, комедий, оперных либретто, написанных на польском языке. 

С середины 18 века в культурной жизни широко закрепилась польская письменная традиция. Белорусскоязычная литература развивалась в рамках анонимной литературы, превосходнейшими образцами которой стали знаменитые юмористические произведения – «Энеида наизнанку», «Тарас на Парнасе».

Вместе с тем сложилась билингвистическая традиция, которая не давала выпасть белорусскому слову из письменной традиции и в 19 веке.  Авторское двуязычие литераторов образовывало двух единства белорусского и польского языковых течений. Идеи приобщения крестьянства к образованию и культуре высказывал Ян Чечот, первым напечатавший под своей фамилией стихи на белорусском языке. Похожую цель преследовал родоначальник беларусскоязычной драматургии Винцент Дунин-Марцинкевич. Его лучшее произведение «Пинская шляхта» стало классикой белорусской литературы. В 1891 году Франтишек Богушевич при поддержке своих польских друзей издал в Кракове поэтический сборник «Дудка Белорусская». Написанное Богушевичем предисловие к сборнику выражало настоящий манифест белорусского национального движения.

20 век – этот новый виток развития белорусской национально-культурной жизни связан с провозглашением в Минске в марте 1918 года Белорусской Народной Республики. 1920-е годы часто отождествляется с термином беларусизация, главным направлением которой стал перевод на белорусский язык системы образования и государственного управления. В 1921 году был образован Белорусский государственный университет, который стал главным учебным заведением республики. Бурно развивается литературная жизнь, активно работают в это время Янка Купала, Якуб Колас, Змитрок Бядуля. 

В 1922 году выходит литературный журнал «Полымя». В 1923 году – «Молодняк». Выходят публикации молодых писателей Кузьмы Чорного, Кондрата Крапивы, Иосифа Пущи, Владимира Дубовки. 

В 1920 году в Минске был торжественно открыт Белорусский государственный театр. 

1922 год - рождение белорусского кинематографа. Создано Управление по делам кинематографии «Киноресбел», которое, однако, через год было распущено, а в 1924 году создано новое управление – Белгоскино, начинает работу национальная киностудия «Советская Беларусь». Первый белорусский художественный фильм «Лесная быль» снял в 1926 режиссер Юрий Тарич по сценарию Михаила Черота. 

Центром изобразительного искусства в Беларуси в начале 1920-х годов стал Витебск, где работали такие выдающиеся художники, как Марк Шагал, Казимир Малевич, Мстислав Добужинский, Юделя Пэн. Основатель стиля супрематизм К.Малевич образовал объединение художников «Уновис», однако в 1922 году это объединение было закрыто. Многие художники (в том числе М.Шагал и К.Малевич) оставили Витебск. 

В конце 1920-х годов в общественной жизни республики все больше начинают проявляться черты наступающего тоталитаризма. В последующие годы был фактически уничтожен весь цвет белорусской интеллигенции. В Западной Беларуси Польское правительство проводит политику языковой ассимиляции белорусского крестьянского населения. 

В конце 1950 - 60-х годов в литературу приходит новое поколение, которое часто называют «шестидесятниками». Именно в 60-е годы раскрывается многогранный талант Владимира Короткевича. Он начинал с поэтических сборников, но известность получил благодаря своим произведениям в жанре исторической прозы: "Колосья под серпом твоим" (1968), "Христос приземлился в Гродно» (1972), "Черный замок Ольшанский" (1983). 

В 1960 г. появляется первая повесть Василя Быкова "Журавлиный крик". Человек в ужасных условиях войны - главная тематика произведений писателя.

Далеко за пределами Беларуси знали в советские времена и музыкальный коллектив «Песняры». Его создал в 1969 Владимир Мулявин. Ансамбль особенно плодотворно работал в стиле фолк - современная обработка народных песен. Его творчество было отмечено на многих международных музыкальных фестивалях. 

Главным достижением культурной жизни Беларуси в постсоветские времена стало возвращение имен и произведений тех деятелей белорусской культуры, которые много лет замалчивались. 

В настоящее время шедевры белорусской культуры прошлых столетий хранят для будущих поколений национальные музеи и библиотеки. 

свернуть

Известные белорусы

За многовековую историю белорусский народ дал миру очень много талантливых деятелей, внесших значительный вклад в копилку мировой культуры. Но были и те, кто, оставаясь на родной земле, способствовал ее процветанию и оставил о себе память в веках. Эти люди были неповторимы, как в своих заслугах, так и в своих исторических судьбах. 

 alt

 Князь Всеслав Брячиславич. Ни о каком другом князе не говорится так много в «Слове о полку Игореве», как об этом человеке. Его жизнь окутана вымыслами и легендами, за свои выдающиеся способности как государственного деятеля он получил прозвище «Чародей». Всеслав Чародей 57 лет возглавлял Полоцкое государство (1044- 1101), некоторое время, будучи в киевском плену, был выбран киевлянами Киевским князем и правил 7 месяцев, но вскоре бежал в родной Полоцк. Во времена его княжения в Полоцке был построен новый мощный замок, величественный Софийский собор, процветали ремесла и торговля. Почти 18 лет провел он в сражениях и военных походах. 

 alt

 Евфросиния Полоцкая (1110-1173). Как небесную покровительницу белорусской земли чтят Евфросинию. За ее подвижническую деятельность православная церковь сделала ее святой. Основательница монастырей, создала библиотеку в Софийском соборе, построила церковь Спаса (ныне Спасо-Ефросиньевская), по ее заказу был сделан шестиконечный крест, который стал ценнейшей святыней Беларуси. 

 alt

 Гуманист Кирилл Туровский (1130-1184) - проповедник и писатель, оставивший после себя много произведений, в основном церковного характера. Написанные им проповеди, молитвы и поучения определяются богатой поэтической образностью и возвышенностью. Современники его называли «Златоустом». 

  

Много выдающихся общественно-политических и военных деятелей дал период существования Великого княжества Литовского. За все время более чем 550-летнего существования этого государства на великокняжеском престоле побывали несколько десятков князей. Почти каждый из них оставил заметный след в истории нашей родины. 

alt

Князь Миндовг (1246-1254 годы княжения), став после крещения православным и заняв в Новогрудке княжескую должность, начал присоединять другие земли, в том числе и историческую Литву. 

 alt

Князь Войшелк (1254-1266), сын Миндовга, с помощью воинов из Пинска окончательно покорил Литву, затем балтские княжества: Нальщаны и Дяволтву (приблизительно территория современных Ошмян и север озера Нарочь). 

 alt

Князь Витень (1291-1315) объединил земли ВКЛ с Полоцким княжеством(около 1307), при нем был принят государственный герб «Погоня». За время своего княжения он провел 11 походов в Пруссию, 5 - в Ливонию, 9 - в Польшу. В одном из последних походов якобы погиб от удара молнии. 

 alt

Князь Гедимин (1315-1341), сын Витеня (по другим сведениям - брат) для защиты от крестоносцев при нем были построены замки-крепости: в Вильнюсе, Лиде, Крево, Новогрудке, Гродно, Тракае. Присоединил к ВКЛ Минское, Витебское, Брестское и Турово-Пинское княжества. Гедимин стал основателем династии князей Великого княжества Литовского.

 alt

Князь Ольгерд (1345-1377), сын Гедимина, ему принадлежит слава великой победы в 1362 году (за 18 лет до Куликовской битвы) - разбить наголову объединенные войска татарских орд, которые возглавляли три хана: Катлубей, Кацибей-Беккер и Дмитрий-Салтан. Благодаря этой победе, большая часть территории сегодняшней Украины была освобождена и присоединена к Великому княжеству Литовскому. Он прожил сложную и долгую (80 лет) жизнь. Княжил 38 лет (с 1392 по 1430 год). Возглавлял литовские войска при Грюнвальдской битве в 1410 году, а фактически руководил всей битвой, так как польский король Ягайло проявлял иногда нерешительность. Полный разгром войск ордена крестоносцев на 500 лет прекратил набеги немецких захватчиков из Восточной Пруссии на белорусские земли. 

 alt

Полководец Давид Гродненский (1282-1326), будучи князем Гродно, ни разу не допустил врагов в Гродненский замок, ни разу никем не был побежден. В1314 году он наголову уничтожил две армии крестоносцев, осаждающие Новогрудок. Не вступая в открытый бой, силы крестоносцев были во много раз большими, уничтожил их боезапасы и склады, сжег все лодки, на которых рыцари приплыли по Неману. Лишь единицы вернулись обратно в Пруссию. Полководец Давид Гродненский был по предательски убит ножом в спину.

 alt

Полководец Андрей Полоцкий, сын великого князя Ольгерда, блестящий командир правого фланга русских войск в битве на Куликовом поле 1380 года. Славный князь героически погиб в битве с татарами под Ворсклой в 1399 году.

 alt

Гетман Константин Иванович Острожский (1460-1530) - главнокомандующий вооруженными силами Великого Княжества Литовского. Происходил из князей Туровских, в 37 лет занял почетную должность и снискал заслуженную славу. Он 63 раза добивался победы в сражениях. В странах Европы его называли «Сципионом» (римский полководец), «Вторым Ганнибалом». Показательная победа над войском московского государства под Оршей 8 сентября 1514 года, когда Острожский с 30 тыс. воинов наголову разбил 80-ти тысячную армию царя Василия III. 

 alt

Гетман Ян Кароль Ходкевич (1560-1621) из знаменитой династии быховских магнатов. В 1601 году он с 2 тысячами воинов победил 14-тысячное шведское войско близ местечка Белый Камень. В битве под Кирхгольмом в 1605 году была одержана победа 4-тысячного войска ВКЛ над 14-тысячным войском шведов. С этой победой Ходкевича поздравляли многие европейские монархи и лично папа римский Павел V. 

alt

Лев Сапега (1557-1633) – политическая звезда первой величины в истории Беларуси, мог прекрасно говорить на 5-ти языках. Будучи подканцлером Великого княжества Литовского (1588) учавствовал в подготовке третьего государственного статута,  позже правоведами был отмечен высокий теоретический уровень документа. 

Магнатский род Радзивиллов, из которого вышла целая когорта именитых лиц. Из рода Радзивиллов вышли канцлеры, дипломаты и гетманы; композиторы, художники и писатели; меценаты. 

Радзивилл Николай Черный (1515-1565), государственный деятель, реформатор, первый перешел в протестантство. 

alt

Николай Криштоф Сиротка (1549-1616), государственный деятель, знатный путешественник. Он написал книгу, в которой с научных позиций, очень образно описал Египет, Сирию, Ливан, Мертвое море, Крит и др. Книга выдержала 19 изданий на разных языках Европы. 

 alt

Михаил Казимир Рыбонька (1702-1762) - выдающийся государственный деятель, строитель Несвижского замка. С его именем связано открытие первых  мануфактур, в том числе и Слуцкой, отличающейся высоким уровнем ткачества известных шелковых поясов. 

 alt

Тадеуш Костюшко (1746-1817) - сын белорусского шляхтича, и гордился тем, что он литвин. Руководил восстанием 1794 года. Участвовал в борьбе за независимость Северной Америки и награжден орденом Цинциннати. Национальный герой Польши и США.

 alt

Франциск Скорина (1490-1551) стоит в первом ряду известных исторических имен мирового значения и является национальной гордостью белорусского народа. Ученый-энциклопедист, талантливый писатель и плодотворный публицист, оригинальный мыслитель и просветитель, великий гуманист и патриот, выдающийся филолог и переводчик, первопечатник и художник, высокообразованный доктор свободных наук и медицины.

 alt

Симеон Полоцкий (1629-1680) - представитель «высокого» литературного стиля барокко, настоящая фамилия Петровский-Ситниянович. Кроме родного старобелорусского, он хорошо знал латинский, польский и церковно-славянский языки, писал на этих языках стихи и речи. В 1664 году переехал в Москву, где становится воспитателем и наставником царских наследников, в том числе и Петра Первого. Подготовил и издал «Букварь», который стал первым учебником и на длительное время для детей России. Симеон Полоцкий планировал создать в Москве первое высшее учебное заведение наподобие Виленского университета и стать ректором, но осуществить эти планы не успел. По завещанию после смерти значительную часть имущества была передана девяти белорусским монастырям - это была его последняя дань родине, и посильная помощь единомышленникам.

 alt

Милетий Смотрицкий (светское имя Максим Герасимович) (1575-1633) - церковный деятель, мыслитель, доктор медицины, писатель. Свою работу «Грамматики словенские ...» он издал в Ивье в 1619 году, как обобщение своей богатой научной и педагогической практики. О высоком уровне этого учебника свидетельствует то, что им пользовались почти 150 лет. 

 

 МУЗЫКАНТЫ И КОМПОЗИТОРЫ

alt

Огинский Михал Клеофас (1765-1833) был автором прекрасных вальсов, маршей, полонезов и мазурок. Особенно популярен и сегодня полонез «Прощание с Родиной», а также песня «Еще Польша не погибла», которой он вероятнее всего был автором. Дипломат и выдающийся государственный деятель, имевший смелость предложить Александру I план восстановления ВКЛ в рамках Российской империи.

 alt

Юзеф Дащинский (1781-1844) - пианист, композитор и дирижер, автор более 100 музыуальных произведений, которые исполнялись в то время почти по всей Европе. Лучшие его полонезы не уступали по красоте полонезом Огинского. Почти 30 лет он возглавлял симфонический оркестр в Городище под Минском.

 alt

Станислав Монюшко (1819-1872) - композитор, дирижер, педагог, классик белорусской и польской музыки, создатель национальной белорусской и польской оперы. Родился в дворянской семье Игуменского (Червенского) уезда Минской губернии. Он широко использовал белорусский и польский фольклор. Наиболее популярными являются оперы «Идиллия», «Галька», «Честное слово», «Порыв» и «Страшный двор». Написал более 300 песен, в том числе на стихи А. Мицкевичаи Я. Чечота.

 

ХУДОЖНИКИ

 alt

Олешкевич Иосиф Иванович (1777-1830). Знамениты его портреты А. Мицкевича, Л. Сапеги, М. Радзивилла. За картину «Опека сирот» он получил звание академика живописи. Хорошо известны его картины, выполненные в стиле позднего классицизма: «Мадонна с младенцем», «Групповой портрет», «Прощание гетмана Ходкевича с молодой женой».

 alt

Смуглевич Франциск (1745-1807). Работал в стиле классицизма и в жанре исторических баталий, использовал мифологические темы. Известные картины: «Клятва Т. Костюшко на Краковском рынке", "Битва при Хотине в 1673 г.», «Юдифь», «Смерть Марии». Много сделал росписей в храмах Минска, Гродно, Полоцка, Речицы, в городах Польши и современной Литвы.

 alt

Ванькович Валентий Мельхиорович (1799-1842). После окончания с золотой медалью Петербургской художественной академии вернулся в Минск и работал в своей мастерской в Слепянке. Создал много замечательных портретов своих близких и современников. В картинах рисовал образы святых как натуральных людей. Его картина-икона «Дева Мария Остробрамская» украшает алтарь костела св. Северина в Париже, картина «Мадонна с младенцем» находится в Лувре, некоторые полотна хранятся в Национальном музее Варшавы, а также в Государственном художественном музее Беларуси в Минске. Обессиленный работой, без поддержки местных властей, он вынужден был эмигрировать во Францию, где и умер.

 Орда Наполеон (1807-1883). Об этом талантливом человеке можно в равной степени говорить как о музыканте, так и о художнике. Как композитор и музыкант, он написал много полонезов, вальсов, мазурок, серенад и песен. Был некоторое время директором итальянской оперы в Париже, написал и издал «Грамматику музыки», высоко оцененную С. Монюшко. Как художник, оставил много картин, в которых с документальной точностью изображены памятники архитектуры Беларуси, которых сегодня уже нет.

 

ЛИТЕРАТОРЫ

alt

Николай Гусовский (1470-1533), автор поэтического сборника «Песня про зубра». В далеком средневековье звонко на всю Европу прозвучал его поэтический голос. В этом сборнике, кроме одноименной поэмы, помещены 11 стихотворений. Поэт первым в славянской литературе увидел и изобразил начало кризиса государственного строя ВКЛ.  

 alt

Томаш Зан (1796-1855) - один из основателей новой белорусской литературы того времени, которая сочетала черты просветительства и романтизма, был урожецем Новогрудка. Он сыграл также важную роль в становлении нового направления в литературе - революционного романтизма. В своем творчестве широко использовал белорусский фольклор, белорусские обрядовые традиции. Известные произведения: комедия «Греческие пирожки», поэмы «Табакерка», «Цыганка», «Свитязь-озеро». 

 alt

Адам Мицкевич (1798-1855) - польский поэт с белорусской душой. Он не считал себя поляком, а только литвином. Свою главную работу «Пан Тадеуш» посвятил описанию белорусской жизни. Недаром современники эту поэму назвали «Энциклопедией жизни литвинов», то есть белорусов. В своих поэмах «Конрад Валенрод» и «Гражина» Мицкевич показал борьбу литвинов с крестоносцами. 

 alt

Ян Чечот (1796-1847) - оригинальный поэт и драматург, признанный третьим поэтом после А. Мицкевича и Т. Зана на поэтическом турнире в 1818 году. В отличие от первых двух, он писал не только на польском, но и на белорусском языке. В своих балладах и стихах он отстаивал интересы самых бесправных, белорусских крестьян. Очень ценил белорусский фольклор, даже составил 6 сборников «Деревенские песни», куда вошло более 1000 песен. 

свернуть

Архитектура

Знакомство детей дошкольного возраста с архитектурой необходимо начинать с родных мест, с родного города. Следует обратить внимание дошкольников на различие построек по внешнему виду и объяснить, с чем это связано, на примере оформления жилых и промышленных зданий. Жилые дома оформляются при помощи лоджий, балконов, характерных входов, клумб, а также оконных и дверных проемов. Промышленные здания отличаются прежде всего большими размерами и инженерными коммуникациями (трубопровод, транспорт). В зависимости от производимых товаров промышленные здания могут иметь много окон (часовой завод) или же глухие стены (завод холодильников).

Общественные здания отличаюся необычными формами, объемом, цветовым решением, индивидуальностью оформления фасадов: они могут украшаться разными видами изобразительного искусства (монументальная живопись, скульптура, мозаика, резьба по дереву, а также декоративная роспись).

Следует познакомить детей с архитектурными постройками прошлых лет, с тем, как жили наши предки, рассказать, что первым домом человека была пещера. 

Следующий этап в развитии жилых архитектурных построек - шалаши и избы из жердей и бревен. Строительным материалом, из которого люди строили свое жилье, было то, что они могли найти в своей местности (камень, дерево, хворост). Когда люди научились делать и обжигать кирпичи, появились так называемые каменные палаты и терема, которые отличались изысканным стилем. Чтобы сделать свое жилье более удобным и красивым, люди придумывали различные отделочные материалы. Кроме жилья строили и здания для иных целей. Так, "Белая Вежа" на Брестчине была создана для защиты от врагов. Выглядит она непристойной: окна-бойницы и пояс с зубьями сверху.

Строили не только охранные комплексы, но и церкви, например, Софийский собор в Полоцке. У этой постройки легкие изящные линии, а белый цвет придает ей воздушность.

Дошкольников следует познакомить с профессией архитектора и ее особенностями, рассказать о том, что архитекторы много работают, создают чертежи и макеты домов для того, чтобы они получились красивыми и удобными.

Дети должны познакомиться и с архитектурой малых форм (киоски, лавки, входы, фонтаны, ограждения и т.д.). Они должны понять, что в каждом строении заключен определенный смысл, а в целом они связаны общей идеей. 

Ландшафтная или парковая архитектура - это искусство создавать гармоничное сочетание естественного ландшафта с освоенной человеком территорией, сооружениями (парки, скверы, заповедники). Архитектора, который этим занимается, можно сравнить с художником, создающим красивые пейзажи. Но архитектор работает с чертежами, он подчеркивает красоту природы, придает улицам и площадям композиционно уютный и ухоженный вид, планируя посадку цветов, деревьев на улицах, площадях, в скверах и парках.

Архитекторы по ландшафту планируют посадки деревьев и кустов в городе: линейные (в одну линию) и композиционные. Деревья и кусты создают единое целое с цветами и газонами разнообразных форм и величины. При этом архитектор учитывает размеры растений, форму их кроны, размещение - ведь ему нужно предусмотреть, чтобы посадки выглядели красиво не только вблизи, но и издалека, не только в данный момент, но и в будущем.

Знакомить детей с архитектурой необходимо регулярно. Дошкольников можно привлекать к рассматриванию альбомов, открыток с изображением памятников архитектуры, они должны научиться высказывать свое мнение по поводу увиденного. 

 

На белорусской земли сохранились замки, дворцы, ратуши, храмы, жилые дома, целые комплексы разнообразной застройки, относящиеся к историческому прошлому. Эти памятники представляют архитектуру готики, ренессанса, барокко, классицизма. Сохранились постройки и более ранних времен.

Архитектура Брестской области

Брестская крепость, построенная в 30-е гг. XIX века, – основная архитектурная достопримечательность Бреста.

Кроме того, в городе много интересных памятников архитектуры, среди которых:

  • Симеоновская церковь, памятник архитектуры псевдорусского стиля (1865)
  • Крестовоздвиженский костел, памятник архитектуры позднего классицизма (1856)
  • Железнодорожный вокзал, памятник архитектуры псевдорусского стиля (1886)

Среди архитектурных памятников, сохранившихся в Брестской области:

  • Каменецкая башня (Белая вежа), памятник оборонительного зодчества (XIII)
  • Костел Карла Барамеуша в г. Пинск, памятник архитектуры барокко (XVIII)
  • Дворец Бутримовича в г. Пинск, памятник архитектуры позднего барокко (1784–90)
  • Дворцовый комплекс в г.п. Ружаны (XVII – XVIII)
  • Коссовский дворец, памятник архитектуры с элементами классицизма (XIX)

Архитектура Гомельской области

Основная достопримечательность города Гомеля – дворцово-парковый ансамбль, центром которого является дворец Румянцевых и Паскевичей, памятник архитектуры классицизма (1799–1819).

В числе сохранившихся архитектурных достопримечательностей Гомельской области:

  • Мозырский костел и монастырь бернардинцев, памятник архитектуры барокко (1648)
  • Мозырский монастырь цистерцианок (1743-45)
  • Петриковская Николаевская церковь, памятник архитектуры псевдовизантийского стиля (2-я половина XIX)
  • Чечерская ратуша, памятник архитектуры классицизма (2-я половина XVIII)

Архитектура Гродненской области

Среди уникальных архитектурных памятников Гродно:

  • Борисоглебская (Коложская) церковь, памятник древнерусской архитектуры (2-я половина XII)
  • Королевский дворец, памятник архитектуры рококо (1734–51)
  • Костел Св. Франциска Ксаверия, памятник архитектуры барокко 
    (конец XVII – XVIII)
  • Монастырь францисканцев, памятник архитектуры барокко (XVIII)

В Гродненской области сохранились старинные замки. Самые известные из них:

  • Мирский замок, включенный в Список всемирного наследия ЮНЕСКО – один из известнейших замков Беларуси, выдающийся образец оборонительного зодчества (XVI)
  • Лидский замок (XIV – XV)

В числе культовых памятников:

  • Свято-Михайловская церковь в д.Сынковичи (Зельвенский район), памятник оборонительного зодчества с чертами готики (XV – начало XVI)
  • Церковь-крепость в д. Мурованка (Щучинский район), памятник оборонительного зодчества (начало XVI)
  • Свято-Успенский Жировичский монастырь (XVII – XVIII)

Архитектура Минска и Минской области

Город Минск в годы Второй Мировой войны был разрушен практически полностью. Но и здесь сохранились и были восстановлены в послевоенный период интересные памятники архитектуры, среди которых:

  • Петропавловская церковь, памятник архитектуры с элементами ренессанса и барокко (1612–1620)
  • Архикафедральный костёл Пресвятой Девы Марии (2-я половина XVII – начало XVIII)
  • Церковь Александра Невского, памятник архитектуры ретроспективно-русского стиля (1898)
  • Кальварийский костел, памятник архитектуры неоготики (XIX)
  • Костел святых Симеона и Елены (Красный костел), памятник архитектуры неоготики с чертами модерна (1908–1910)

Основными достопримечательностями Минской области являются архитектурные памятники Несвижа, среди которых:

  • Несвижский дворцово-парковый комплекс (XVI – XIX)
  • Несвижский костел Божьего Тела, памятник архитектуры барокко
    (1584-93)
  • Слуцкая брама, памятник архитектуры барокко (XVII – XVIII)

В числе известных архитектурных памятников региона:

  • Костел бернардинцев в Будславе (Мядельский район), памятник архитектуры барокко (XVIII)
  • Воскресенский собор в Борисове, памятник архитектуры псевдорусского стиля (1874)
  • Спасо-Преображенская церковь в г.Заславль (2-я половина XVI – 
    начало XVII)

Архитектура Могилевской области

Среди сохранившихся архитектурных памятников старинного белорусского города Могилева:

  • Николаевская церковь, памятник архитектуры барокко (1669–72)
  • Станиславский костел, памятник архитектуры барокко (1738–52)
  • Архиепископский дворец, памятник архитектуры классицизма 
    (1780-е годы)
  • Могилевская ратуша (XVII – XX)

Могилевской области:

  • Шкловская ратуша, памятник архитектуры классицизма (конец XVIII)
  • Преображенская церковь в Шклове, памятник архитектуры неорусского стиля (начало XX)
  • Свято-Троицкая церковь в Быхове, памятник  деревянного зодчества (середина XIX)
  • Синагога в Быхове, памятник архитектуры позднего ренессанса (середина XVII)
  • Бобруйская крепость, памятник оборонительной архитектуры 
    (1-я половина XIX)
  • Быховский замок, памятник дворцово-замковой архитектуры 
    (конец XVI – начало XVII)
  • Дворец в Жиличах (Кировский район), памятник архитектуры классицизма (1830-е годы)

Архитектура Витебской области

Церкви и костелы Витебской области представляют различные стили храмовой архитектуры. В Витебске сохранились:

  • Благовещенская церковь, памятник древнерусской архитектуры 
    (середина XII)
  • Казанская церковь, памятник архитектуры с элементами барокко и раннего классицизма (1760)
  • Варварианский костел, памятник архитектуры неороманского стиля (1785)

В белорусском городе Полоцке сохранились древнейшие архитектурные достопримечательности:

  • Софийский собор, памятник архитектуры XI – XVIII вв. Является одним из трех древнерусских храмов, посвященных Святой Софии, – два других находятся в Киеве и Новгороде
  • Спасо-Евфросиньевская церковь, памятник древнерусской архитектуры (1152–61). На ее стенах и колоннах сохранились уникальные старинные фрески

Оригинальные памятники храмовой архитектуры Витебской области:

  • Костел Св. Иоанна Крестителя в д.Камаи (Поставский район), памятник, сочетающий приемы и формы оборонительного зодчества, архитектуры готики и ренессанса (1603-06)
  • Храм в д.Сарья (Верхнедвинский район), памятник архитектуры неоготики (1852–57)

 

свернуть

Национальные праздники

День Конституции

15 марта 1994 года была принята Конституция независимой Республики Беларусь.

День единения народов Беларуси и России

Главный праздник Союзного государства Беларуси и России отмечается 2 апреля. Именно в этот день в 1996 году Президенты России и Беларуси Борис Ельцин и Александр Лукашенко подписали в Москве Договор о Сообществе Беларуси и России. Через год, 2 апреля 1997 года, был подписан Договор о Союзе Беларуси и России, который лег в основу процессов интеграции двух государств.

День Государственного флага Республики Беларусь и Государственного герба Республики Беларусь

2-е воскресенье мая – День Государственного флага Республики Беларусь и Государственного герба Республики Беларусь.

Праздник посвящен главным символам страны, которые воплощают идеи национального единства и являются важнейшими атрибутами суверенитета и независимости Беларуси.

День Победы

9 мая Беларусь празднует победу над фашизмом в Великой Отечественной войне (Второй мировой). В стране это одна из самых почитаемых дат, так как победа досталась огромной ценой – погиб каждый третий белорус.

Ветераны войны в Беларуси пользуются особым почетом, поэтому торжественные шествия ветеранов – главное праздничное мероприятие Дня Победы. Они проходят по всей стране.

День Независимости

В Беларуси День Независимости – главный государственный праздник. Он отмечается 3 июля – в день освобождения в 1944 году города Минска от немецко-фашистских захватчиков.

Главное мероприятие праздника – торжественный парад. В Минске он проводится на проспекте Победителей и напоминает о том, что белорусский народ ценой немыслимых потерь завоевал свободу страны, а также демонстрирует достижения суверенной Беларуси.

Праздники и памятные дни в Беларуси

1 января – Новый год.

7 января – Рождество Христово (православное).

23 февраля – День защитников Отечества и Вооруженных Сил Республики Беларусь. Хотя главные герои этого дня военнослужащие, в Беларуси он считается праздником всех мужчин.

8 Марта – День женщин. Праздник был учрежден вскоре после революции 1917 года. В современной Беларуси 8 Марта является праздником Весны и днем, когда чествуют женщин.

1 Мая – Праздник труда. День труда – один из популярных праздников в Беларуси. В этот день проводится множество концертов и других зрелищных мероприятий. Многие празднуют его, устраивая пикники.

7 ноября – День Октябрьской революции.

25 декабря – Рождество Христово (католическое).

Памятные дни

В Беларуси официально установлены памятные дни, в которые принято вспоминать жертв великих трагедий, отдавать дань уважения умершим.

День поминовения умерших (Радуница) – 9-й день после православной Пасхи. В этот день принято посещать кладбища, приводить в порядок могилы родственников и близких людей.

26 апреля – День чернобыльской трагедии.

22 июня – День всенародной памяти жертв Великой Отечественной войны.

Народные праздники

Наряду с официальными в Беларуси остаются популярными древние народные праздники, один из которых – Купалье. Он отмечается в ночь с 6 на 7 июля. Празднование сопровождается народными обрядами, песнями, хороводами. Обязательные атрибуты праздника – ритуальные прыжки через костер и купание.

Календарь праздничных и памятных дней, которые являются нерабочими в Беларуси

1 января – Новый год

7 января – Рождество Христово (православное)

8 Марта – День женщин

9-й день после православной Пасхи - Радуница

1 Мая — Праздник труда

9 Мая — День Победы

3 июля — День Независимости Республики Беларусь

7 ноября – День Октябрьской революции

25 декабря – Рождество Христово (католическое)

 

 

свернуть

Музеи Беларуси

 

 

Музей «Спасенные художественные ценности»

Адрес: Брест, ул. Ленина, 39.
Телефоны: +375 162 20-41-95, 20-57-08
E-mail: brest_museum@brest.by
Сайт: http://brokm.vbreste.by/filial-spasennye-hudojestvennye-cennosti.html
подробнее

 


 

 

Витебский областной краеведческий музей

Адрес: Адрес: Витебск, ул. Ленина, 36
Телефоны: +375 212 36-05-87
E-mail: vokm2006@rambler.ru
Сайт: http://ratusha.by
подробнее

 


 

 

Витебский художественный музей

Адрес: г. Витебск ул. Ленина, 32
Телефоны: +375 212 36-49-15
подробнее

 


 

 

Дом-музей Тадеуша Костюшко

Адрес: Брестская обл. Ивацевичский район, г. Коссово, урочище Меречевщина
подробнее

 


 

 

Музей белорусского книгопечатания и музей-библиотека Симеона Полоцкого

Адрес: Витебская область, г. Полоцк, ул. Нижне-Покровская, 22
Телефоны: +375 214 42-57-25
E-mail: book.polotsk@museum.by
Сайт: http://book.polotsk.museum.by/
подробнее

 


 

 

Музей железнодорожной техники

Адрес: г. Брест просп. Машерова, 2.
Телефоны: +375 162 26-37-64
подробнее

 


 

 

Музей истории витебского трамвая

Адрес: г. Витебск, ул. 5-я Фрунзе, д. 7
Телефоны: +375 212 24-33-39
подробнее

 


 

 

Музей Мaрка Шагaла в Витeбске

Адрес: Витебск, ул. Покровская, 11
Телефоны: +375 212 36-34-68
Сайт: http://www.chagall.vitebsk.by
подробнее

 


 

 

Музей-усадьба И. Е. Репина

Адрес: Витебский р-он, пос. Руба
подробнее

 


 

 

Брестский областной краеведческий музей

Адрес: г. Брест, ул. К.Маркса, 60
Телефоны: +375 162 23-91-16
E-mail: brest_museum@brest.by
Сайт: http://brest.museum.by
подробнее

 


 

 

Полоцкий краеведческий музей

Адрес: Витебская область, г. Полоцк, ул. Нижне-Покровская, 11.
Телефоны: +375 214 42-27-15
подробнее

 


 

 

Музей криминалистики, г. Гомель

Адрес: г. Гомель, ул. Пушкина, 5
Телефоны: +375 232 77-57-41
E-mail: gommilmus@tut.bymusmilglory.gomel@museum.by
Сайт: milglory.gomel.museum.by
подробнее

 


 

 

Аптека-музей в Гродно

Адрес: 230023, Гродно, пл. Советская, 4
Телефоны: +375 152 74-00-81
E-mail: muz@biotest.by
Сайт: http://am.biotest.by/
подробнее

 


 

 

Буйничское поле

Адрес: Могилёвская область, г.Могилёв
подробнее

 


 

 

Дом-музей Янки Купалы в деревне Вязынка

Адрес: Минская область, д. Вязынка
подробнее

 


 

 

Музейный комплекс «Дудутки»

Адрес: Минская область, д. Птичь
Телефоны: +375 17 13-3-07-47
E-mail: info@dudutki.by
Сайт: http://www.dudutki.by
подробнее

 

 

 

Мемориальный комплекс «Курган славы»

Адрес: Минская область, Смолевичский р-н, д. Озерицкая Слобода
подробнее

 


 

 

Линия Сталина

Адрес: Минская область, Минский район, д. Лошаны
E-mail: info@stalin-line.by
Сайт: http://www.stalin-line.by
подробнее

 


 

 

Могилевский областной краеведческий музей имени Е. Р. Романова

Адрес: Могилёвская область, г. Могилёв, ул.Советская площадь 1
подробнее

 


 

 

Мотольский музей народного творчества

Адрес: Брестская область, д. Мотоль
подробнее

 


 

 

Художественный музей В.К. Бялыницкого-Бирули

Адрес: Могилёвская область, г. Могилёв, ул. Ленинская 37
подробнее

 


 

 

Музей истории Великой Отечественной войны

Адрес: Минская область, г. Минск, Октябрьская площадь
подробнее

 


 

 

Музей народной медицины в Стрельно

Адрес: Брестская область, д. Стрельно
подробнее

 


 

 

Музейный комплекс Наполеона Орды

Адрес: Брестская область, д. Вороцевичи
подробнее

 


 

 

Музей Якуба Колоса в деревне Пинковичи

Адрес: Брестская область, д.Пинковичи
подробнее

 


 

 

Хатынь

Адрес: Минская область, Логойский район
Сайт: http://www.khatyn.by
подробнее

 


 

 

Национальный художественный музей РБ

Адрес: Минская область, г. Минск, ул. Ленина 20
Телефоны: +375-17 327-45-62
Сайт: http://artmuseum.by/
подробнее

 


 

 

Археологический музей «Берестье»

Адрес: г. Брест, Брестская крепость, Госпитальный остров
подробнее

 

свернуть

Народныя каляндарна-абрадавыя свята

 

Абрады - сукупнасць традыцыйных умоўных дзеянняў, што сімвалічна выражаюць і замацоўваюць адносіны людзей да прыроды і паміж сабой, іх паводзены ў важных жыццёвых сітуацыях, якія сістэматычна паўтараюцца. Абрады – састаўная частка традыцыйна- бытавой культуры народа. Утрымліваюць у сабе элементы песеннага, харэаграфічнага, драматычнага, дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва. Зарадзіліся ў першабытным грамадстве, калі людзі імкнуліся заклінаннямі ўздзейнічаць на незразумелыя з’явы прыроды.

Абрады былі звязаны з гаспадарчай дзейнасцю, бытавымі ўмовамі, грамадскімі адносінамі і падзяляліся на каляндарна-вытворчыя (земляробчыя, паляўнічыя, жывёла гадоўчыя, рыбалоўныя), сямейна-бытавыя (вясельныя, радзіныя, пахавальныя), грамадскія і царкоўныя.

Болышасць беларускіх абрадаў старажытнага паходжання ўзніклі на агульнай усходне-славянскай глебе. Старажытная абраднасць ляжыць у аснове калядавання, масленіцы, шчадравання, абрадаў купальскай ночы і інш. Многія абрады звязаны з культам продкаў (дзяды, радаўніца), расліннасці.

Асаблівасць беларускіх абрадаў – перапляценне ў іх аграрна-бытавых, язычніцкіх і хрысціянскіх элементаў. Царква імкнулася забараніць народныя абрады або прыстасаваць іх да патрэб рэлігійнага культу, асобным абрадам вяселля, радзін, пахавання і інш.. Надаць рэлігійны змест. Абрады ў аснове сваёй захавалі народную спецыфіку і нацыянальны каларыт, суправаджаемыя песнямі, танцамі, замовамі, карагодамі, пераапрананнямі (каза, жораў, дзед і інш.). У іх прысутнічаюць элементы тэатральнага дзеяння. 3 імі звязана сялянска-абрадавая паэзія.

3 цягам часу абрады страцілі першапачатковае значэнне, роля рэлігійных элементаў у іх паступова змяншалася, яны пераходзілі ў разрад гульняў, святочных забаў і захоўваліся пераважна ў вёсцы.

Абрады зямельныя. Цыкал замацованных звычаямі ўмоўных сімвалічных дзеянняў, звязаных з працоўным годам земляроба. Узніклі ў першабытнам грамадстве ў перыяд развіцця земляробства. У сувязі з пастаяннай паўторнасцю сельскагаспадарчых работ і прыстасованасцю іх да пэўных дат або перыядаў земляробчыя абрады прынята называць каляндарнымі. Падзяляюцца на зімовыя – звязаны са святкаваннем каляд, масленіцы, грамніц; вясновыя – гуканне вясны, першы выхад у поле; летнія – звязаны са святкаваннем купалля, зажынак, дажынак; восеньскія – са святкаваннем спаса, багача, пакроваў. Яны напоўнены песнямі, танцамі, шуткамі. Народныя традыцыі надавалі ім сваеасаблівы каларыт і нацыянальную спецывіку.

Многія элементы ў земляробчых абрадах страцілі ранейшае значэнне, бо менш звязаны з вытворчымі працэсамі, элементы міфалогіі ператварыліся ў сімвалы, характэрныя для гульняў. Новы змест і новае афармленне набылі традыцыйныя народныя абрады пачатку і заканчэння веснавых палявых работ. На змену традыцыйнай масленіцы прыйшлі Свята зімы, Праводзіны зімы.

Святы – сукупнасць звычаяў і абрадаў. Узніклі ў першабытнам грамадстве. Былі звязаны з каляндарным (гуканне выясны, грамніцы) ці зямельнымі цыкламі. Падзяляюцца на рэлігійныя, сінкрэтычныя і безрэлігійныя. Рэлігійныя святы – царкоўныя, у прыватрасці хрысціянскія (раство Хрыстова). Сінкрэтычнымі святамі (мелі рэлігійныя і безрэлігійныя элементы) былі традыцыйныя каляндарная народныя святы (каляды, масленіца, купалле і інш.). Да безрэлігійнай часткі народных свят належылі шматлікія гульні, асабліва на каляды, масленіцу, купалле. У час народных свят спявалі народна-каляндарныя і сямейныя песні, выконвалі творы народнай харэаграфіі. У народна-каляндарных святах, асабліва ў калядах, ёсць элемент Народнага тэатра, а рэлігійныя элементы звязаны са старажытна абрадавымі дзеяннямі. Значная частка рэлігійных элементаў з’явілася пад уплывам царквы, якая да народных свят прымыкоўвала хрысціянскія (да каляд раство Хрыстова, да валачобнага свята – Вялікдзень, да купалля – свята Іаана Прадцеча). У другой палове 19 ст.- пачатку 20 ст. роля рэлігійных элементаў у народных святах паступова змяншалася. Некаторыя з іх, асабліва старыя абрадавыя дзеянні, сталі безрэлігійнымі тэатралізаванымі дзеяннямі, святочнай забавай.

Сказаўшы, што такое святы і абрады я пераходзiм да агульнага агляду свят і абрадаў беларусаў якія найбольш былі распаўсюджаны на Беларусі і іх невялікай характарыстыкі.

 

БАГАЧ (РАСТВО МАЦІ БОЖАЙ)

22 – 23 верасня – дні асенняга раўнадзенства. У народным календары ім папярэднічае свята Багач, а ў хрысціянскім – Другая прачыстая, або Дзень нараджэння Багародзіцы. Як адно, так і другое свята адзначаецца 14 (21) верасня.

Свята Раства Маці Божай шмат у чым пераклікалася з Прачыстай, але было як бы рангам ніжэй, што выявілася і ў назвах: Малая (меншая, другая) Прачыстая (у параўнанні з Вялікай, большай, першай), Спожка (у параўнанні са Спажой), Другі святок. Пачынаўся адлік дням чарговай пары года: "Другі святок — восень, браток".

Хрысціянская назва свята гаворыць сама за сябе – у гэты дзень нарадзілася Маці Божая. Гістарыяграфічныя біблейскія крыніцы расказваюць, што бацькамі яе былі праведны Іаакім з роду прарока і цара Давіда і Анна з роду першасвяшчэнніка Аарона, якія пражывалі ў Галілейскім горадзе Назарэце. Нараджэнне Прасвятой Дзевы Марыі было добрай воляй Бога, ад якой павінен быў з’явіцца на свет Божы заступнік і выратавальнік чалавецтву, бо, паводле багачасных апісанняў, людзі ў сваіх дзеяннях і паводзінах столькі нагрышылі і дасягнулі такога маральнага ўпадку і ненавісці адзін да аднаго, што толькі воляй Бога можна было пазбавіцца падобнай грэхападзення і павярнуць свет да спрадвечнай гармоніі жыцця. Сваім нараджэннем Прачыстая Дзева Марыя пачынае Новазаветны перыяд у гісторыі хрысціянства.

Багач – язычніцкае свята ўраджаю. Яго правядзенне, як гэта тычыцца і іншых язычніцкіх рытуалаў, абумоўлена гаспадарчай дзейнасцю чалавека і яго светапогляднымі стэрэаыпамі.

Да гэтага часу ўсякія работы на полі заканчваліся, а калі дзе і пераворвалі землю, дык толькі над позневясеннія цеплалюбівыя культуры – авес, грэчку і інш. Дбайны ж гаспадар імкнуўся да Багача закончыць усе палявыя работы і нават пачысціць і схаваць да вясны земляробчы інвентар, які ў прыказках да гэтага свята называецца “рагачом”. Асноўная ж сялснская праца працягвалася у гумне, асеці, млыне.

На працягу ўсяго ўборачнага перыяду чалавек неаднаразова праводзіў шматлікія рытуалы падзякі і ахвараванні Духам поля, ураджаю і іншым ніжэйшым боствам. Цяпер жа надыходзіць самы спрыяльны час аддзячыць і прынесці ахвяры вярхоўнаму, найгалоўнейшаму Богу славян-земляробаў – Сонцу, або Даждзьбогу.

На падобны акт як сімвалічны знак неба заклікалі чалавека і ўказвалі дні восеньскага раўнадзенства. Непасрэдна пад час Багачоўскіх святак і праводзіліся рытуалы пакаленняў і ахвярапрынашэнняў Даждзьбогу.

I, як заўсёды, святочны дзень не толькі падсумоўваў зробленае, але і настройваў на далейшыя работы: "Багач — бярыся за рагач (саху), ідзі пад авёс гараць"; "Прыйшоў Багач — кідай рагач, бяры сявеньку, сей памаленьку". Ад цяжкіх работ пад восень ужо добра такі стамляліся, асабліва жанчыны: "Да Багача баба рабача, па Багачы — хоць за плот валачы". На Віцебшчыне жанчыны хадзілі па ільнішчах і на кожным прыгаворвалі: "Няхай будзіць лён такей даўгей, сколькі мы прайшлі". У заходніх раёнах на Багача забівалі жывёліну, а гаспадара, які шкадаваў зарэзаць барана, перасцерагалі, што таго барана воўк парве. Назіралі за жывёлай, каб рабіць прагнозы з наступленнем зімы: калі пасля Малой Прачыстай жывёла імкнецца на пашу вельмі рана, то і зіма будзе ранняя. Сапраўды, прадчуваючы зазімкі, жывёла рвецца, каб у апошнія дні паболей скубянуць свежай травы.

Багачом або багацтвам называлі таксама кошык з жытам і свечкаю. Яго на свята насілі ў кожную   хату і адрыну. Зерне ў кошык збіралі з першага зажыначнага снапа, свечку рыхтавалі пад спеў дажынкавых мелодый. Згодна павер’ям, багач забяспечваў сям’і дабрабыт і шчасце. Адно з вядучых месц займаў святар у свяце, якое на хрысціянскі манер называлі Святам Свечкі. Падобныя святкаванні праводзілі і ў іншыя дні календара.

На жаль, у этнаграфічнай літаратуры звесткі пра гэта свята амаль што адсутнічаюць.

Больш-менш поўнае і адзінае апісанне Багача зрабіў беларускі гісторык і этнограф мінулага стагоддзя Адам Багдановіч на падставе назіранняў у Ігумецкім павеце Мінскай губерні. Аўтар дае азначэнне яму як святу “завяршэння ўборкі хлеба і гаспадарчага дастатку” і асэнсоўвае з багаццем здабытку ўраджаю на падворку селяніна.

Апошнім часам некатоыі даследчыкі, напэўна зыходзячы з сучаснага кліматычнага стану ў нашым краі і на падставе асобных прыказак і прымавак, што спалучаюцца з Багачоўскім святам, як напрыклад,”Прыйшоў Багач – кідай рагач. Бяры сявеньку дый сей памаленьку”, сцвярджаюць, што ад Багача начынаецца або прадаўжаецца сяўба азімых культур.

  

ПАКРОЎ

14.10 Пакроў (Пакравы, Пакрова). Само слова праваслаўная царква тлумачыла літаральна: пакроў (пакрывала) Божай Маці. У народнай жа трактоўцы гэта паняцце атрымлівала куды больш шырокі сэнс, ахопліваючы самыя розныя прыкметы прыроды: "Святы Пакроў накрыў зямлю жоўтым лістом, маладым сняжком, ваду лёдам, пчалу мёдам", "...рыбу луской, дрэва карой, птаху пяром, дзеўку чапцом"; "Святэй Пакроў стагі пакрыў: першы стажок дранічкамі, другі стажок саломкаю, трэці стажок белым снегам". Гаварылі, што зіма закрывае лета, а Бог пячатае зямлю пасля Пакрова, і да вясны ніхто не можа знайсці скарбаў. На Віцебшчыне існаваў звычай пячы на свята пірог і абыходзіць з ім усе гаспадарчыя будыніны, прыкладаючы да кожнае страхі, каб буры, што пачынаюцца ад Пакрова, не разбуралі стрэхі. Прыгадаем, што абыходзілі з хлебам палеткі вясною і менавіта на Юр'я, калі зямля "адмыкаецца" ад сіл, якія скавалі яе. Юр'е і Пакроў яднаюцца між сабою тым, што з першым звязаны выган жывёлы пасля зімы, а з другім — пачатак зімавання скаціны ў хляве ("Пакрова — зарыкала ў хляве карова"). На Пакроў трэба было закласці ў яслі корму, нават калі жывёла была сытая: "На Пакровы дай сена карове". Дзякуючы фанетычнай сугучнасці свята Пакрова сабрала шмат прыкмет і парадаў, звязаных з каровамі: "Прыйшла Пакроўка — не дала малака кароўка" (г. зн. запускаецца) або — у дачыненні да нерухавага гаспадара: "Хто сее на Пакрове — не будзе мець чаго даць карове". Пакроў лічыўся надзейным паказчыкам прагнозаў надвор'я на даволі аддаленыя дні і нават на цэлыя поры года: "Калі да Пакрова дня снег не пакрые зямлю, то і на Каляды не будзе снегу"; "Якое надвор'е ў дзень Пакрова, такое яно і будзе ўсю зіму да вясны"; "Калі да Пакроў не было снегу, не будзе яго яшчэ дзве нядзелі"; "Калі ад Пакроў да свята Усіх Святых (1 лістапада) краты зямлю точаць, то зіма будзе снежна і марозліва". Асабліва пільна сачылі на Пакрова за напрамкам ветру: з якога боку ён быў у гэты дзень, з таго боку ён павінен дзьмуць галоўным чынам і ў бліжэйшую зіму. Зыходзячы з таго пераканання, што поўдзень заўсёды нясе цяпло, а поўнач — холад, сцвярджалі, што паўночны пакроўскі вецер прадказвае суровую зіму, а паўднёвы — мяккую, гнілую. Калі ж з раніцы задзьме ўсходні вецер — зіма будзе маласнежная, заходні — наадварот, вельмі снежная. Прагноз на свае поспехі ці няўдачы рабілі некалі ў Барысаўскім павеце пчаляры: дажджлівы дзень Пакрова — прыкмета таго, што на наступны год пчолы збяруць багата мёду. У гэту вясельную пару хлопцы па вёсках выглядалі сабе нявест, а тыя напярэдадні Пакрова варажылі на замужжа. На Брэстчыне набіралі ў хвартух апалае лісце і пасля вытрасалі з прыполу — куды вецер панясе, туды і замуж ісці. У іншых мясцінах пяклі салёныя блінцы і перад сном з'ядалі, задумваючы, каб сасніўся і напаіў той, хто наканаваны лёсам. Як сцвярджала прыказка: "Ад Пакрова ўжо дзеўка гатова". З марамі пра замужжа дзяўчаты прасілі святы Пакроў пакрыць іх галаву вянком (чапцом): "Пакравы прыйдуць — дзеўцы галаву накрыюць". Калі ж вяселле на гэты раз абмінала хату, то «Праходзіць Пакрова — раве дзеўка, бы карова».

 

 ДЗЯДЫ

На трэцім тыдні пасля Пакрова, у суботу (дата непастаянная), напярэдадні Змітравага дня, па ўсёй Беларусі адзначаўся агульны памінальны абрад, вядомы як восеньскія (Змітраўскія) Дзяды, ці Змітраўка.

Змітрава (Памінальная, Радзіцельская, Тоўстая) субота. Працяг Асянін. Старадаўнія язычніцкія традыцыі ўшанавання душ продкаў зліліся з хрысціянскімі днямі памінання памерлых ("усопшых"), якія адзначаюцца ў праваслаўных сем разоў на год. Першая паніхіда праваслаўнай Змітраўскай бацькоўскай суботы была праведзена ў Троіцкім манастыры прападобным Сергіем Раданежскім у прысутнасці Дзмітрыя Данскога 2 лістапада 1380 года па воінах, якія загінулі на Куліковым полі.

"Прыхадзіце, дзяды-радзіцелі, і старыя, і малыя, хто на гэтай сялібе жываў, хлеба-солі ждаў. Прыхадзіце, дзяды-радзіцелі, к свайму сталу, к нашаму прыпечку, хлеба-солі засылайце, каб было чым душы памінаць год ад году, век ад веку."

Дзяды - гэта гуманны памінальны абрад, якім беларускі народ спрадвеку ўшаноўваў памяць намёрлых продкаў. Адбываліся яны ў асноўным у суботу, напярэдадні Змітравага дня. Дзяды - сваеасаблівы абрад, некалі ён падмацоўваўся вераю, нібыта душа нябожчыка сыходзіць ў гэты дзень на зямлю. Вось чаму да сустрэчы Дзядоў старанна рыхтаваліся: мужчыны прыбіралі панадворак, жанчыны завіхоўваліся ў хаце, як перад прыняццем дарагіх гасцей. Праціралі і завешвалі новымі ручнікамі абразы. Рабілася гэта дзеля таго, каб паказаць продкам, наколькі дбала падтрымліваецца нашчадкамі парадак у гаспадарцы.

На могілкі ішлі ўсей сям'ёй. Успаміналі памёрлых сваякоў, маліліся, амаль над кожнай магілай, галасілі жанчыны, прыпаўшы тварам да насыпу, звяртаючыся да нябожчыка як да жывога. Калі вярталіся дадому, то пачыналі памінальную вячэру.

Стол на Дзяды ахопліваў ледзь не ўсю нацыянальную кухню. Разам з абавязковымі рытуальнымі стравамі гатавалі ласункі якія былі асабліва любімыя ў памёрлых сваякоў. Пачыналі вячэру часцей за ўсё тады, калі надыходзіў час запальваць агонь. Апраналіся па-святочнаму, засцілалі стол белым абрусам. Гаспадар хаты ці старэйшы ў сям'і, запаліўшы свечку, прымацоўваў яе каля абразоў ці ставіў на стол і чытаў малітву. У народзе падрымліваецца вера, што душы продкаў нябочна прысутнічауць у хаце, для іх проста на стол, на акно ў асобную пасудзіну ў самым пачатку адліваецца гарэлка і адкладваецца ад кожнай стравы.

Як і на звычайных памінках, стоя вельмі часта пачыналі з куцці. Потым гаспадар падымаў чарку, памінаў нябожчыкаў, жадаў жывым прыждаць наступных Дзядоў. Застолле праходзіла ва ўспамінах памершых добрым словам, і добрым словам стараліся гаварыць толькі на сумныя тэмы. Сядзелі за сталом доўга. Гаварылі: "Трэба і паплакаць, і пашкадаваць пакойнічкаў, то яны нас не забудуць". Стол, як правіла, пакідалі непрыбранным - для падмацавання сіл памёршых, толькі засцілалі яго зверху абрусам. Так адзначаліся "Дзяды" раней і зараз.

 

КАЛЯДЫ

Каляды – адно з самых містычных святаў у старажытных славян. Яно менш звязана з сельскагаспадарчым цыклам, а больш з будовай і рухам сусвету. Першы дзень калядаў – дзень, у які даўжыня светлавога дня пачынала павялічвацца пасля зімовага сонцастаяння, звычайна прыходзіўся на 23-24 снежня па сучасным стылі, лічыўся пачаткам астранамічнага новага года. У адрозненні ад сельскагаспадарчага новага года, яки з’яўляўся пачаткам працы ў полі, на каляды "нараджалася новае сонца", час "паварочваўся на вясну". Новае сонца ўвасаблялася ў вобразе дзіцяці, выкрадзенага лютай вядзьмаркай Зімою, якая ператварыла яго ў ваўка. Але светлыя сілы, вядома, перамагаюць, гарачыя промні маладога сонца спальваюць ваўчыную скуру, яно вызваляецца з палону цёмных сіл і пакрысе "сталее", з кожным днём набіраючы сіл да вясны.

Само слова "каляды" мае паходжанне ад лацінскага calendae, "календы" - назва першага дня кожнага месяца (ад таго кораня пайшоў і "каляндар"), а так сама ад старажытнай назвы сонечнага дыску – Кола.

Да каляд абавязкова адказна рыхтаваліся. Прыбіралі хату, убіралі яе самаробнымі ўпрыгожваннямі, рабілі, калі быў патрэбны, рамонт усіх гаспадарчых будынкаў на падвор’і. Да калядаў стараліся пашыць новае адзенне, абавязкова памыцца ў лазні. Новы год і новае сонца непрыгожа сустракаць, калі непарадак у гаспадарцы ці ў душы. Вось і зараз стараюцца людзі да новага года дарабіць пачатыя справы, разлічыцца з пазыкамі, прыбраць жыллё. А вось замест звычайнай у нашые часы навагодняй яліны асноўным упрыгожаннем хаты таго часу быў сноп збожжа, які ўносілі ў хату ў першы дзень каляд і трымалі там да апошняга. Замест снапа магла быць і саламяная лялька, якая ўяўляла сабой нованароджаны год.

Каляды – свята вясёлае. Асаблівы святочны настрой стварала, мабыць, і тое, што да пачатку работ у полі – самы цяжкі час для нашых продкаў – было яшчэ далёка. Нават больш – на каляды нельга было рабіць ніякую працу, ані ткаць, праць, рыхтаваць дровы – можна было толькі весяліцца, каб падтрымаць сілы святла сваім настроем ды задорам. Працягваліся каляды прыкладна 2 тыдні, да Велесава дня, які прыходзіўся на 6-7 студзеня па сучасным стылі. Асаблівае месца ў святкаванні каляд адводзілася абрадаваму сталу і святочным стравам. Стол, вядома, павінен быць багатым, каб наступным годам мець добры ўраджай і здароўе дзеля людзей і жывёл. Пад абрус на стол клалі сена, якое пасля вячэры скормлівалі каровам, што павінна было зберагчы іх ад ваўкоў і паспрыяць павелічэнню надоеў малака. У кожнай, нават самай беднай, хаце на каляды даставалі з схованак мяса ды каўбасы, сала, арэхі, яблыкі, мёд. Ад галоўнай стравы калядаў – куцці (ячневая каша з дабаўленнем мёду, арэхаў, шкварак) – узялі назву тры абавязковыя святочныя вячэры. У першы дзень ладзілася "посная куцця" - на стале былі стравы з рыбы, гародніны, грыбоў, сушанай садавіны, мёду, і, канечне, тая самая ячневая каша-куцця з мёдам. Варылі яе таксама незвычайна, а другой гадзіне ночы старэйшая жанчына ў сям’і ішла ў свіран за зернем, а старэйшы мужчына – па ваду. Ваду і зерне нельга было чапаць да таго моманту, як будзе гатова печка. Нарыхтаванай такім чынам куцці надавалася асаблівае магічнае значэнне, яна павінна была надаваць усім здароўя, моцы, удачы. Пачынаў вячэру, як звычайна, гаспадар, акрамя таго за стол так ці інакш запрашаліся ўсе продкі. Рэшткі куцці падкідвалі пад столь, каб ячмень наступным годам урадзіў высокі. Пасля гэтага крупы скормлівалі хатнім птушкам. На асобнай талерачцы была і каша дзеля Зюзі, зімовага бога, каб улагодзіць яго, бо маразы ў перыяд каляд былі, бадай, самымі моцнымі за ўсю зіму. Гэты даволі распаўсюджаны звычай захаваўся ў некаторых краінах і па сённяшні дзень - традыцыя ставіць на новы год за акно талерачкі з зернем.

Другая куцця, тоўстая, багатая, шчодрая – ладзілася праз тыдзень, па часу супадала з сучасным новым годам. Як вынікае з назвы, у гэты вечар на стале былі стравы з мяса разнастайных гатункаў – варанага, смажанага, печанага, каўбасы, вяндліны, куцця са шкваркамі.

Трэцяя куцця прыходзілася на канец святочнага тыдня, Велесаў дзень, звычайна 6 студзеня па сучасным стылі і называлася “вадзяная”. Магчыма, такую назву яна атрымала пазней, ужо ў хрысціянскія часы, таму што супадала з царкоўным святам вадохрышча. Але есць верагоднасць, што за два тыдні святкавання ды набівання страўнікаў, запасы значна памяншаліся і каша на вадзе – бадай, адзінае, чым можна было частаваць гасцей пад канец каляд.

Немагчыма ўявіць сабе каляды без містрэрыі. Яна пачыналася ў першы ж дзень і скончвалася апошнім. У час зімовага сонцастаяння, як і астатнія такія ж даты, дзеля нашых продкаў адчыняліся дзверы паміж светам існасці і мроі, жывых і памерлых, усё было прасякнута чароўным і небяспечным духам таямніцы. Час лічыўся спрыяльным дзеля ведзьмароў ды нячысцікаў, што насылалі на зямлю траскучыя маразы, але ж таксама і дзеля варажбы, заклёнаў ды абярэгаў. Для беларусаў гэтае спрадвечнае свята і да сённяшняга дня заўжды застаецца радасным, велічным і аптымістычным.

На каляды, асабліва ў першы вечар, прынята было збірацца разам, усёй сям’ёй, прычым запрашалі на святкаванне не толькі жывых членаў радзіны, але і продкаў. Лічылася, што яны разам з усімі садзяцца за стол, і калі спадабаецца ім вячэра – абавязкова “замовяць слоўца” і дапамогуць жывым ва ўсіх істотных справах.

Нельга не узгадаць і пра “калядаванне” – адну з самых яркіх традыцый, што дайшла да сучаснасці. Лічылася што толькі вяселле, шумлівыя гулянні могуць напалохаць злыдняў, павылазіўшых з таго свету, ды аберагчы людзей ад іх. Моладзь збіралася разам, пераапраналіся ў строі істотных татэмных жывёл (мядзведзя – увасабленне Велеса, карову, казу, каня – сымбалі дастатку, багацця, бусла – што лічыўся талісманам удачы, ладу) і хадзілі па хатах, спяваючы калядныя песні з пажаданнямі ўсяго лепшага, услаўляючы сілы святла і граючы на музычных інструментах. Чым часцей узгадваліся розныя магічныя формулы, тым больш дзейснымі яны лічыліся. Гаспадары ж, якіх яны наведалі, давалі ў падзяку за абарону ад нячысцікаў розныя прысмакі. Часцей за ўсё гэта былі арэхі, семечкі, пернікі і печыва, сухафрукты, пазней – цукеркі. Гэтая ежа лічылася ахвярай спрыяльным да чалавека баствам, каб заручыцца іх дапамогай. Адмовіць калядоўшчыкам у пачастунках было тое самае,   што наклікаць на сябе няміласць усіх татэмных жывёл, пазбавіць сябе дабрабыту на ўвесь наступны год. З поўнымі мяшкамі пачастункаў калядоўшчыкі збіраліся ў адным месцы, у вялікай хаце ці на вуліцы, дзе разам “прыгаворвалі” дары, палілі вогнішчы, пелі ды танчылі ўскруг іх, каб сваёй бадзёрасцю і ўзнятым настроем дапамагчы светлым сілам атрымаць перамогу над цёмнымі. Ну і каб сагрэцца, канечне, бо надвор’е стаяла халоднае.

Ад той пары і да сёння захаваўся звычай ладзіць маскарад на новы год, абменьвацца падарункамі, вадзіць карагоды. Пераапрананне ў маскі мела не толькі рэлігійнае значэнне, але і псіхалагічнае. Чалавек, апрануўшы маску, ужо лічыўся быццам не самім сабою, і мог дазволіць сабе шмат больш, чым прыпісвалі строгія парадкі, асабліва ў часы хрысціянства.

А яшчэ на Каляды абавязкова варажылi. З першай куццёй – на ўраджай, а пасля – на жаніцьбу ды прыплод хатняй жывёлы – каго што больш цікавіла. Кідалі на дарогу чаравікі, пыталіся імёны, лілі воск у сцюдзёную ваду, а самыя смелыя хадзілі варажыць у лазню.

Вельмі распаўсюджанымі былі ў гэты час “жартоўныя” жаніцьбы, своеасаблівыя гульні, якія мелі мэтай пазнаёміць моладзь, стварыць спрыяльныя абставіны дзеля стасункаў. Прыкладам такога роду гульняў з'яўляюцца аналагі “ручайка”, усе магчымыя “даганялкі” хлопцамі дзяўчат, “баяры” і іншые. У атмасферы гульні, “несапраўднасці”, гумару моладзь знаёмілася ды разбівалася па парах значна ахвотней, і вельмі часта здаралася, што складзеныя пад час калядных гульняў пары летам ці пад восень ладзілі сапраўднае вяселле.

У некаторых мясцінах ладзілі адмысловы “конкурс прыгажосці”. “Міс каляды” звычайна станавілася самая тоўстая маладуха, якая ўвасабляла сабой шчодрасць, багатую колькасць ежы і ўвогуле багацце, здароўе.

Другі дзень каляд традыцыйна лічыўся днём, калі заканчваўся тэрмін службы наёмных работнікаў. У гэты дзень гаспадар расплачваўся з работнікам, яны абменьваліся ўражаннямі адзін пра аднаго, выказвалі, калі тыя былі, сваю незадаволенасць і крыўды. Пасля гэтага вырашалі ўсе свае канфлікты, раіліся як быць, публічна мірыліся, каб не несці цяжар крыўды ў новы год і дамаўляліся на наступны год альбо разыходзіліся кожны сваім шляхам. І зараз людзі стараюцца вырашыць старыя канфлікты і набліжэнне новага году – лепшы час каб пакінуць спрэчкі ў мінулым.

На працягу калядных тыдняў сярод больш старэйшага пакалення было звычайна хадзіць у госці да родных і сяброў. Частавалі гасцей звычайна каўбасамі, стравамі з мяса, птушкі, рыбы, гарэлкай.

У апошні вечар каляд, на трэцюю куццю, праводзіўся абрад “запісвання” каляд. Гаспадар крэйдай маляваў крыжы на усіх дзвярах, каб нячыстая сіла, што ўцякла пад час вясёлага свята, не змагла прабрацца ў хату ці хлеў. Так заканчвалася самае вясёлае і самае любімае нашымі продкамі свята.

Пазней, з прыходам хрысціянсва, каляды падпарадкавалі пад рэлігійнае свята раства Хрыстова, і паколькі поўнасцю знішчыць любімыя народам вяселыя традыцыі не ўдалося, яны былі крыху зменены на царкоўны лад. Так, калядныя песні і невялікія тэатральныя пастаноўкі пачыналіся царкоўнымі гімнамі ды біблейскімі эпізодамі, нованароджанае Кола змяніў Езус. Але магічны сэнс свята, багаты стол, падарункі, паходы ў госці адзін да аднаго, маскарад, містычны дух нараджэння новага, таямніцы ды казкі так і засталіся з намі па сённяшні дзень.

 

ШЧАДРУХА

Другая куцця напярэдадні старога Новага года. Гэта вячэра не саступала ў раскошы папярэдняй і насіла падобную з ёй назву — "тоўстая" і "шчодрая". У народзе папярэджвалі: "Хто не пячэ бліноў перад Новым годам, у таго не будзе гладкай тлустай жывёлы, асабліва цялят". Шчодрым называўся і сам навагодні вечар, у які дзяўчаты, абраўшы прыгажэйшую, выпраўляліся спяваць шчадроўкі па сялу:

 Шчадровачка шчадравала,

 Пад акенца падбягала:

 — Што ты, цётка, напякла,

 Прынясі нам да вакна,

 Бо ў нас дзяўчынка маленька,

 У яе спаднічка красненька,

 Чаботкі храмовы.

 Будзьце з празнічкам здаровы!

 Абрады, гульні, песні нярэдка паўтараліся з дня ў дзень на працягу ўсіх Каляд. Але, бадай, ніколі за год гэтак, як на Шчадраца, не захаплялася моладзь варажбою. Дзяўчаты абхоплівалі калы ў плоце і былі радыя, калі іх аказвалася ў пару; слухалі пад вокнамі, што скажуць у чыёй-небудзь хаце, і па тым меркавалі, пойдуць яны ў бліжэйшы час замуж ці не; выпякалі штосьці з мукі і кармілі сабаку — чыё першае ён з'есць, тая дзяўчына раней за іншых і замуж пойдзе; выпраўляліся ў хлеў і там у цемры хапалі авечак, а калі трапляўся баран — абавязкова дзеўчыне суджана быць замужам; прыслухоўваліся на двары, адкуль сабака забрэша — адтуль і жаніх з'явіцца і г. д.

 

СТРЭЧАННЕ

Грамніцы, альбо Стрэчанне. Першая назва свята, як мяркуюць, пайшла ад язычніцкага бога Грамоўніка, якому прыпісвалася ўтварэнне веснавых навальніц і дажджоў. Пасля гэтага дня павінна была ўпасці ўлада змрочных бостваў зімы: "На Грамніцы — паўзіміцы" або "Як прыйдуць Грамніцы — скідай рукавіцы". У засеках памяншаўся запас збожжа, і гэты святочны дзень таксама выступаў у гаспадарцы са сваёю меркаю: "Грамніца — хлебу палавіца". Другую назву — Стрэчанне, якая паходзіла ад царкоўнага "Сретенье", народ тлумачыў як сустрэчу зімы з вясною:

 А ў нас сёння Стрэчанне, Стрэчанне,

 Зіма з летам стрэлася, стрэлася.

 Лета зіму піхнула, піхнула

 I ножачку звіхнула, звіхнула.

 Зіма пайшла плачучы, плачучы,

 Лета пайшло скачучы, скачучы.

 Не дзіўна, што гэта пераломнае свята звязана з шэрагам метэаралагічных прыкмет. Найбольш пашыраная з іх выкарыстана ў паэтычнай мініяцюры: "Калі на Грамніцы певень з-пад страхі нап'ецца вадзіцы, то на Юр'я — вол пад'есць травіцы". Калі ж на Грамніцы здараўся вялікі мароз — снег павінен быў праляжаць нядоўга, а вясна і лета не абяцалі нічога добрага. Грамнічная мяцеліца прадказвала, што вясна затрымаецца даўжэй, чым звычайна, у выніку чаго вычарпаюцца запасы корму для жывёлы. Рэзкае пацяпленне надвор'я не давала селяніну разлічваць на прыбытак у полі і на агародзе: "Як на Грамніцы адліга — з ураджаю будзе хвіга". Пры адсутнасці адлігі можна было спадзявацца на пагодлівае, сухое лета. На Беларусі гэта свята знамянальна такім абрадам, як асвячэнне свечак у царкве. Грамнічныя свечкі (або проста "грамніцы") асабліва шанаваліся ў народзе — іх запальвалі з вераю ў дапамогу падчас навальніц, каб маланка не спаліла хату; іх давалі цяжка хвораму ў час канання, каб полымя асвятляла таму шлях на той свет, ачышчала душу ад грахоў. Жыло ў народзе перакананне, што грамнічных свечак баіцца "нячыстая сіла", таму і вешалі іх ля ўваходу ў хлеў ці на стайню, каб, маўляў, ведзьмы не адабралі ў кароў малака і не заездзілі да смерці коней.

 

МАСЛЕНІЦА

Восьмы тыдзень перад Вялікаднем зваўся мясапусным, або "сырнай сядміцай" (Масленіцай). Апошнія дні дазвалялася есці малочныя стравы.

 Святкаванні на Масленічным тыдні ("сырнай сядміцы") на Беларусі праводзіліся больш сціпла, чым у Расіі, але і ў нас сустракаліся цікавыя забавы. I дзятва, і моладзь коўзаліся з горак на санках, на высечаных на рацэ кавалках ільду. Чым даўжэй скоцішся — тым, думалася, даўжэй будуць летам лён і пянька. Дзеля гэтага нават спецыяльна насыпалі высокія горкі са снегу. У некаторых мясцовасцях сустракаўся звычай сярод маладых хлопцаў вазіць на Масленіцу павівальных бабак. Пэўна, такім чынам імкнуліся забяспечыць паспяховы працяг свайго роду ў будучым.

 Мы на горачцы пабывалі, пабывалі,

 Масленку сустракалі, сустракалі,

 Сырам гару набівалі, набівалі,

 Маслам гару палівалі, палівалі.

 Мы думалі Масленкі — сем нядзелек, сем нядзелек,

 Ажно Масленкі сем дзянёчкаў, сем дзянёчкаў!

 Нас Масленка абманіла, абманіла:

 На сем нядзель паста пасадзіла, пасадзіла.

 

КАМАЕДЗІЦА

Асобная рыса славянскага паганства - шчыльнае перапляценне аграрна-бытавых і абрадавых элементаў. З цягам часу абрады страчвалі першапачатковае значэнне і паступова пераходзілі ў гульні ды забавы, звесткі пра якія на сённяшні дзень вельмі разнастайные.

Адным з такіх старажытных святаў з'яўляецца Камаедзіца. Гэты святочны тыдзень пасля вясенняга раўнадзенства адзначаўся на прасторы ўсёй Усходней Еўропы, а спасылкі на падобные абрады існуюць таксама ў азіяцкіх і паўднева-еўрапейскіх краінах. Па некаторых вытоках Камаедзіцай завецца першы альбо апошні дзень гатэга тыдня. Пазней жа, гэта паганскае свята прыстасавалі да храсціянскага паста, каторы надараецца кожны год у розны час. Але найболш лагічным часам дзеля камаедзіцы лічыцца менавіта тыдзень пасля раўнадзенства, як адпавядаючы ўсім уласцівым для гэтага свята рысам.

Лейтматывам Камаедзіцы праходзіць святкаванне абуджэння прыроды, нараджэння новага лета. Людзі радаваліся, што перажылі яшчэ адну зіму, развітваліся з ей, як з надакучлівай госцей. Не гледзячы на падцягнутые за зіму падпругі, знаходзіліся і ставіліся на стол лепшые стравы, пякліся аладкі, шчодра аздобленые медам, алеем і свінным салам, рэпа, аўсяны кісель, гарохавая каша... Кожная страва мела свае асаблівае значэнне. Круглые, гарачые, жоўтые і бліскучые аладкі ды бліны ўвасаблялі сабой сонца, якое нарэшце "павярнулася на дзень" і цяпер з кожным разам будзе свяціць і грэць усе больш і больш. Сонцу радаваліся, яму пакланяліся, яго маленькіе ўвасабленні з асалодай і радасцю елі, частавалі суседзяў ды сваякоў, а першы блін ахвяравалі багам.

Гарохавая каша таксама лічылася неабходным атрыбутам святочнага застолля, бо яна, як меркавалі продкі, была любімым ласункам мядзьведзя, якога вельмі шанавалі ў старажытнасці. На мядзьведзі патрэбна спыніцца асобна. Гэтага звера, жыхара неабсяжных лясоў, які мог хадзіць на дзвух лапах, есці як мяса, так і раслінную ежу, людзі лічылі сваім продкам і татэмам. Мядзьведь з'яўляўся адным з увасабленняў бога Велеса, пакравіцеля хатніх жывел, таго свету ды чалавечай сэксуальніасці. Мядзьведзю надаваліся незвычайные ўласцівасці, яму пакланяліся і прыносілі дарункі. І, канечне, не маглі абысці яго ўвагай і на гэты раз - тым больш, што як раз у гэты час мядзьведзь прачынауся ад спячкі, зусім як увесь свет і разам з ім чалавек, скідваў са сваіх плячэй зімовые путы. Каб заручыцца спагадлівасцю мядзведзя, у лес яму насілі пачастункі - тую самую гарохавую кашу, якая часта зліпалася у камы. Гэтые камы, верагодна, і далі назву усяму святу - "камаедзіца" - "камы есці".

Паводле іншай версіі, "кам" - старажытная назва гаспадара, такім жа словам маглі называць і мядзьведзя, якому пакланяліся як гаспадару лесу.

Пасля абеду і частаванняў лічылася істотным "пакачацца" з боку на бок, як мядзьведзь у бярлозе, каб яму лягчэй прачыналася, каб быў ён лагодны ды шкоды людзям не рабіў. Пазней гэтыя качанні ператварыліся ў вяселыя забавы на свежым паветры, калі моладзь "качала" адзін аднаго ў гурбах, кідалася снегам ды каталася з гор (кубарам альбо, пазней, на санках).

Асаблівая ўвага ў гэтая справе надавалася маладым парам, якія ажаніліся ў мінулым годзе. Лічылася, што толькі цяпер, разам з абуджэннем прыроды і пачаткам новага года, пачынаецца іх шлюб. А каб жыцце іх было ладным ды легкім - "адбывалі" маладые ўсе клопаты ды цяжкасці на гэтых самых снегавых забавах, дзе толькі і глядзі, то з гары штурхнуць, то снежкай запуляць, то ў гурбе выкачаюць дабразычлівые і поўные энергіі сябры ды сяброўкі. На добры лад маладым дарылі падарункі, часатавалі аладкамі ды кашай, ды яшчэ і прымушалі цалавацца перад усімі (мабыць, дзесці тут ёсць корані вядомага нам і зараз вясельнага "горка!").

Не заставаліся без увагі таксама і прадстаўнікі старэйшага пакалення. Спачатку маладая сям'я павінна была наведацца ў госці да стала, які рыхтавала маці новаяўленага супруга, каб жонка "навучылася" як трэба рыхтаваць ежу. А пасля, звычайна на наступны дзень, у якасці гасцепрыімнай гаспадыні выступала ўжо сама маладая, нібы адказваючы, чаму навучылася, што таксама не лыкам шыта.

Абавязковымі ўдзельнікамі абрадавых забаў былі людзі, перепранутые мядзьведзямі. З гэтай мэтай яны апраналі вывернутые тулупы ці нават сапраудные мядзвежыя шкуры. Яны павінны былі быць увесь час на віду, танчыць ды гуляць разам з усімі. Насамрэч гэта не такая і легкая справа - паспрабуй ты ўвесь дзень актыуна бавіць час у цяжкай "шубе" - вытрымаць такое маглі толькі самые дужые ды моцные, таму не здарма яны лічыліся самымі завіднымі жаніхамі ды лепшымі работнікамі.

Надвор'е напрыкацы сакавіка ў нашай мясцовасці асабліва цеплым назваць нельга, паўсюль яшчэ хапае снегу і мяцеліца - не дзіва. Каб не змерзнуць на вуліцы людзі распальвалі вогнішчы. Яны таксама былі сымбалямі сонца, святога агню, новага лета. Лічылася, што у гэтах вогнішчах згарае зіма. Ці не адтуль казкі пра снягурку, што растаяла у святочным вогнішчы...

Месца дзеля святочных абрадаў выбіралася адкрытае, светлае, чыстае, каб сонейка, нібы бласлаўляючы, свяціла на ўсіх яго ўдзельнікаў. У горадзе гэта была звычайна галоўная плошча, а ў весцы - поле ці луг, альбо вялікая паляна ў лесе. Часам будаваліся спецыяльные горы і гурбы са снегу, калі не магчыма было знайсці прыродные. Наваколле ўпрыгожвалася стужкамі ды рознымі паганскімі сымбалямі з прыродных матэрыялаў.

У гарадах ды вялікіх вёсках на святы звычайна ладзілі кірмашы, не была выключэннем і камаедзіца. Асаблівым попытам карысталіся тавары рамеснікаў, якія рабіліся у зімовые, вольные ад працы ў полі, часы: посуд, сельскагаспадарчые прылады, адзенне і абутак, і іншае.

Не забываліся нашыя продкі і на тое, што з пачаткам вясны пачынаецца новы сельскагаспадарчы сезон. Неўзабаве чакала цяжкая праца ў полі ад цямна да цямна каб не памерці з голаду наступнай зімой. Яшчэ і з гэтай нагоды апошніе дзянькі вымушанага адпачынку народ святкаваў наславу, з такім размахам, каб нагуляцца перад доўгім працоўным летам.

 

 ВЯЛІКДЗЕНЬ

Адным з урачыстых народных святаў вясенняга цыклаў быў Вялікдзень. У старажытнасці “Вялікі дзень” быщ сустрэчай Новага года па сонечнаму календару і святкаваўся ў дзень веснавога раўнадзенства. Але з пашырэннем хрысціянства прыстасаваны да Пасхі.

 У хрысціянскім календары Вялікдзень рухомае свята і штогод прыпадае наперыяд з 4 красавіка па 8 мая. Яно адзначаецца ў католікаў у нядзелю   пасляпоўні, якая   наступае следам за   21 сакавіка, ці   дакладней,   перыядамвясенняга раўнадзенства, а ў   праваслаўных   вернікаў пасля   21 сакавікаадлічваецца ўперад 13 дзен і таксама   вызначаецца нядзеля пасля   поўнагамесяца.

 У жыцці нашых продкаў-язычнікаў Вялікдзень   адзначаўся ў гонар   БогаСонца – Даждзьбога.   Менавіта адтуль і   прыйшла гэта назва   ў сучаснуюбеларускую лексіку, бо, як   вядома, хрысціянская назва   свята — Пасха.

Вясеннія шматкантрастныя “паводзіны”   прыроды выклікалі ў   анімістычныхразважаннях старажытных людзей уяўленні аб барацьбе прыродных стыхій: ціхіхі ветраных дзён, снегападу і дажджоў, цемры   і святла, холаду   і цяпла,кантрастнасць якіх   выразна падкрэслівала воблачнае   або   чыстае   неба.

 Актыўнае сонечнае цяпло ў красавіку днём суправаджалася журчаннем ручаёў   іспевам жаўрукоў, ноччу ж, наадварот, у   свае правы ўступала   цемра, падпакровам якой яшчэ заўважна праяўляў свае здольнасці мароз. Так паўтараласямногія суткі. Але час ночы і цемры   няўмольна звужаўся, працягласць   днястанавілася большай за ноч, што давала магчымасць   чалавеку разважаць абпераканаўчай перамозе   Сонца   над   цемрай   і   холадам,   своеасаблівымуваскрашэнні яго да новага вітка жыцця. На новае кола   жыцця пад сонечныміпромнямі адраджалася і зямелька. Усё гэта не магло   не радаваць славяніна-земляроба. Вітаючы перамогу Сонца (Даждзьбога) і пачатак   аднаўлення зямнойпрыроды, нашы продкі-язычнікі спраўлялі свята вялікага дня — Вялікдзень.

 Як і славяне, у дахрысціянскія часы   падобныя святкаванні адзначаліегіпцяне, фінікійцы, грэкі, фрыгійцы і іншыя народы. У   старажытных егіпцянуваскрэсенне вярхоўнага   Бога Асірыса нават   сустракалі словамі “Асірысуваскрэс!”. Зразумела, што хрысціянства, як рэлігія больш   позняга перыяду,увасобіла лепшыя   традыцыі язычніцтва і   стваралася на   іх.   Да   дзенпаслявясенняга раўнадзенства ў   хрысціянстве прымеркаваны дні   смерці іуваскрэсення Ісуса Хрыста.

 Згодна хрысціянскай міфалогіі, у пятніцу іудзеі асудзілі Сына   Божагана смерць праз распяцце яго на крыжы.   У суботу прыхільнікі   Ісуса Хрыставыпрасілі ў іудзейскага цара дазвол на пахаванне   і перанеслі яго   цела ўпячору, заваліўшы ўваход вялізным каменем. А ў нядзелю, калі Маці   Божая зсваімі сяброўкамі   прыйшла, каб апрануць   свайго сына-нябожчыка ў   пас-мяротнае адзенне і зрабіць адпаведнае ўбранне яго пасмяротнага ложа, Анёл убелым адзенні абвясціў ёй і жанчынам, што Ісус   Хрыстос уваскрэс. Менавітатаму, як толькі пачынаецца нядзеля (апоўначы з суботы на нядзелю) у царквахі касцёлах робіцца тройчы   абыход вакол храма,   пасля чаго свяшчэннікіўрачыста абвяшчаюць: “Хрыстос уваскрэс!” Са словамі “Хрыстос уваскрэс!”   напрацягу нядзелі і наступных двух дзён,   сустракаючыся са сваімі   знаёмымі,роднымі, сябрамі, вітаюцца ўсе хрысціяне, на   што адказваюць “Ва   ісцінуваскрэс!” і цалуюцца.

Рыхтавацца да свята пачыналі загадзя, яшчэ ў перыяд вялікага ці вялікоднага посту. Апошні тыдзень велікоднага посту называўся чысты: чысты панядзелак, чысты аўторак, чыстая серада. У чысты чацверг, да ўсходу сонца, стараліся памыцца ў лазні ці хаця б у карыце-начоўках, балеі.

Лічылі, наогул, што чысты, ці "страсны " тыдзень быў часам разгулу нячыстай сілы. Увесь жа тыдзень старанна рыхтаваліся да свята: мылі сталы, скамейкі, лавы, вокны, дзверы. Бялілі печ, а то і сцены. Выскаблівалі, вымывалі падлогу (калі яна была ў хаце), вытрасалі сеннікі, перамывалі хатнія начынне, посуд.

 Да дня Вялікадня варылі, пяклі, смажылі розныя стравы: булкі, пірагі, каўбасы, сала, фарбавалі і варылі яйкі. Рытуальнай стравай з'яўлялася чырвонае яйка, асвянцонае ў царкве ці касцёле. Пісанкі вялакага распаўсюджання на тэрыторыі Беларусі не мелі.

 “Свята Вялічка —   з красным яічкам”,   — гавораць у   народзе. Яйказ'яўляецца вельмі   важным атрыбутам велікодных   дзён. Яно сімвалізаваласабой, з аднаго боку, сусветную прастору, нашу   галактыку, а з   другога —кругаварот і бясконцасць жыцця, пачатак усякага адраджэння да жыцця. Як і ўбольшасці іншых славянскіх народаў, нашы продкі афарбоўвалі велікодныя яйкіў зялёны, блакітны, чырвоны, жоўты колер, рабілі   яйкі-пісанкі, расчэрчаныя або расфарбаваныя рознымі сімвалічнымі ўзорамі   і колерамі. Такому   яйкунадавалася магічная сіла: з ім выганялі першы   раз на пашу   жывёлу, каабзасцерагчы яе ад злых чараў ведзьмакоў, закопвалі ў   першую баразну ці   наўскрайку нівы, каб тая добра радзіла, і г. д. Са спрадвечных часоў у   нашымнародзе шырока   вядома традыцыя адорваць   адзін аднаго   на   Вялікдзень святочнымі   яйкамі.   3   прыняццем   хрысціянства   гэта   традыцыя   былапераасэнсавана пад новую рэлігію. Паводле праваслаўных   біблейскіх паданняўСвятая Марыя Магдаліна, даведаўшыся   аб пакаранні смерцю   Ісуса Хрыста,прынесла ў падарунак рымскаму імператару   Ціберыю чырвонае яйка,   як знакнявіннасці Сына Божага і сімвалічнае сведчанне таго,   што з гэтага   часуўвесь сусвет нясе на сабе адбітак яго нявінна пралітай крыві. Магчыма,   што гэта падзея і стала прычынай таго, што, адпаведна хрысціянскай традыцыі, унаш час велікодныя яйкі фарбуюць пераважна ў чырвоны колер.

Вечарам з кожнай сям'і звычайна гаспадар ці старэйшыя   людзі ішлі ўхрам “на ўсенашную”. 3 сабою бралі па кавалачку кожнай стравы: мяса, сала,пірог, яйкі, соль і інш. Зразумела, што ні адна царква або касцёл не   магліўмясціць усіх жадаючых, таму людзі часцей збіраліся   ў бліжэйшых хатах,   усваякоў і знаёмых, каб апоўначы выйсці да храма і разам з усімі   хрысціянамі сустрэць радасны час уваскрэсення Ісуса Хрыста і прысутнічаць у час   вынасуз храма святых харугваў з лікам святых і ўрачыстага шэсця.

Набажэнствы ў гэту ноч заканчваюцца гадзін каля чатырох. На заканчэнне“усенашнай” свяшчэннікі асвяцаюць “пасху” — прынесеныя   з дому харчы.   Увялікіх населеных пунктах гэты   хрысціянскі рытуал паўтараецца   некалькіразоў на працягу ўсяго нядзельнага дня.

 У гэту ж ноч і тыя, хто заставаўся дома, імкнуліся не спаць. У   хатахда ранку гарэла святло, запальвалі свечкі   перад абразамі, маліліся   Богу,расказвалі біблейскія паданні аб жыцці Ісуса Хрыста,   святых Апосталаў ііншых святых.

Пасля “усенашнай” зранку ўсе, хто правёў гэту ноч у царкве (касцёле),спяшаліся ў свае сем'і. Дома кожная гаспадыня накрывала   святочны стол, заякі, папярэдне памаліўшыся Богу, садзіліся, “каб разгавецца”. Толькі цяперупершыню пасля доўгага сямітыднёвага посту можна   было ўволю паласаваццарознымі стравамі. Есці пачыналі з асвечанага яйка, солі і пірага,   а   пасля выпівалі па чарцы гарэлкі і смачна снедалі.

Вельмі радаснымі і жаданымі велікодныя дні былі для дзетак. Да   іх угосці прыходзілі   хросныя бацька і   маці, бабуля-пупарэзніца, дзядзькі,цёткі, якія   кожнаму з дзяцей   прыносілі чырвонае яйка.   У   некаторыхясцовасцях (Рагачоўскі, Слаўгарадскі і іншыя раёны) дзеці   самі абыходзілідвары сваіх хросных і блізкіх сваякоў, каб   атрымаць велікодныя   падарункі.

 Гэты звычай вызначаецца лакальнымі асаблівасцямі традыцыйных   зон у нашым краі.

 Абыходы дзеткамі ці дарослымі двароў у сваёй вёсцы на Вялікдзень   маюцьвельмі старажытнае паходжанне. Такіх хадакоў   у розных рэгіёнах   называюцьвалачобнікамі, галыкальнікамі, валоўнікамі, лалыншчыкамі, кукольнікамі   іінш. “Валачобнікі — людзі   Божыя...”, — падкрэсліваецца ў   песнях гэтагачасу. Лічылі,   што абыходы імі   двароў прыносілі пладавітасць   жывёлы,ураджайнасць на палях, засцярогу   падвор'я ад розных   прыродных стыхій.Падыходзячы пад акно, валачобнікі, падобва калядоўшчыкам, спявалі   песні, ухваляючыя гаспадара, гаспадыню, іх сыноў і дачок.

Кожны   радок такой песні   суправаджаўся адным з   прыпеваў “Хрыстосуваскрос, Сын Божы!”, “Слава табе, Божа, на ўвесь   свет!”, “Да й   віно ж,віно зеляно!”, “Вясна красна, зялёна!” і інш.

 Па заканчэнні песні гаспадары надзялялі валачобнікаў яйкамі,   гарэлкай,пірагамі і іншай стравай са святочнага стала.

Варта зазначыць, што ў сусветнай традыцыйнай культуры валачобныя   песніда гэтага часу захаваліся і зафіксаваны толькі ў беларусаў, што   характэрнападкрэслівае нацыянальную адметнасць нашай культурнай спадчыны.

 Завяршыўшы абыходы двароў у сваёй   вёсцы, валачобнікі па   папярэдняйдамоўленасці збіраліся ў адной з хат   ці ў апошняй   хаце, да якой   яныпрыходзілі з рытуальным спяваннем, і наладжвалі там застолле   з цікавымі івясёлымі гульнямі, танцамі, песнямі, жартамі.

 На Вялікдзень дзяўчаты гадалі аб будучым лёсе, пераскокваючы празсані: хто пераскочыць — да таго ўвосень прыедуць сваты, а хто не — будзечакаць да наступнага года.

 3 гэтымі ж днямі ў   народзе было звязана   вельмі многа павер'яў   іпрадказанняў.

 У многіх мясцовасцях у першы велікодны   дзень выходзілі з   хат, каабубачыць усход сонца. Гаварылі, што ў   гэты час сонца   быццам “іграе наўсходзе”, пераліваецца рознымі колерамі. Такую   “гульню сонца” звязвалі   з“вяшчаннем на добрае лета” і шчаслівымі вяселлямі на працягу года.

 Паўсюдна беларусы   мыліся раніцай крынічнай   вадой, у якую   клалічырвонае яйка і залатыя ці сярэбраныя прадметы, каб быць увесь год чыстым іздаровым (“чырвоным, як яйка”).

 Старыя, зранку расчэсваючыся, прыгаворвалі: “Дай,   Божа, колькі нагалаве валасоў, каб столькі было ўнукаў!”

У першы велікодны дзень не палілі ў печы,   а тых, хто   парушаў гэтаправіла, страшылі, што ўлетку яго падвор'е спаліць Пярун.

На   Віцебшчыне ў некаторых   вёсках існавала павер'е,   што калі напрывітанне “Хрыстос уваскрэс!” не адказаць, а задумаць   жаданне, дык яноабавязкова збудзецца.

Вельмі гуманным, пранікнутым любоўю да чалавека было ў   гэтыя дні ўнародзе і такое павер'е: лічылі, што кожны год, як   і ў першыя   дні паслясваёй смерці, ад Вялікадня да ўшэсця Ісус Хрыстос ходзіць   па зямлі сяродлюдзей, найболыд   у выглядзе жабрака. Таму ў гэты час да жабракоў, людзей-калек, старцаў ставіліся найболып лаяльна і   спачувальна,   надзяляючы іх ежай і іншай міласцінай. Абыякавасць да такіх людзей   лічылася за вялікі грэх.

Напярэдадні Пасхі, ці Вялікадня, у лубку-сявеньку складвалі саму "пасху", ці велікодную булку ці пірог, а то і бохан чорнага хлеба, чырвоныя яйкі. У царкве ці касцеле адбывалася пышнае ўрачыстае богаслужэнне. Гэтай пышнасцю духавенства імкнулася прыцягнуць масы веруючых да царквы ці касцёла.

Пасля заканчэння ўсяночнай пачыналася асвячэнне прынесеных ястваў. 3 царквы ці касцела вярталіся як мага хутчэй, бо, згодна народным павер'ям, хто раней пачне разгаўляцца, таму будзе ў гэтым годзе ўдача ў яго справах і добрае здароўе.

Урачыстае святочнае снеданне пачыналася з чырвонага асвянцонага яйка. Кожны з'ядаў сваю долю яйка са свянцонай соллю і прымаўся за сыр, тварог са смятанай, сала вонджанае, смажанае мяса, каўбасу, пірагі. Наядаліся пры гэтым да адвалу.

Скончыўшы разгаўленне, старыя ў доме клаліся спаць, а малодшыя бралі чырвоныя яйкі і адпраўляліся на вуліцу гуляць у "біткі". Туканкі гэтыя прадаўжаліся амаль увесь тыдзень.

Трэба адзначыць, што яйка ў велікоднай абраднасці займала асобнае месца. Яно з'яўлялася сімвалам жыцця, сонца, вясенняй абуджанай прыроды. Фарбаванне яек, выпяканне пірагоў існавала ва ўсходніх славян і іншых народаў яшчэ задоўга да прыняцця хрысціянства. Так, у раскапаных курганах авараў, якія даціруюцца IV векам н.э., археолагі знаходзяць шалупінне фарбаваных яек, у той час як святкаванне Вялікадня афіцыйна зацверджана хрысціянскай царквой толькі ў 526 годзе.

Адной з асаблівасцей беларускага Вялікадня з'яўляецца хаджэнне валачобнікаў у ноч з першага на другі дзень, Валачобніцтва, апрача Беларусі, сустракаецца толькі ва ўсходніх раенах Польшчы ды дзе-нідзе ў сербаў.

Валачобніцтва на тэрыторыі Беларусі больш распаўсюджана ў яе цэнтральнай і паўночна-заходняй часцы, амаль не сустракаецца яно на Палессі.

У некаторых месцах жанчыны хадзілі пець асобна ад мужчын. Мужчыны часцей хадзілі спяваць на другі дзень Вялікадня.

Валачобныя песні выконваліся толькі ў першыя дні Вялікадня пад акампанімент скрыпкі, радзей - гармоніка. У песнях "валачобным " называецца сам падарунак, які дарылі валачобнікам за іх віншавальныя песні. Звычайна яны віншавалі гаспадароў хаты са святам, жадалі ім здароўя, прыбытку скаціны, добрага ўраджаю на полі.

Аграрныя дахрысціянскія элементы ў Вялікадні яскрава відаць не толькі ў памінавеннях нябожчыкаў у першы ці другі тыдзень, а і ў рытуальных акрапленнях вадою скаціны, жылля, гаспадарчых пабудоў.

Як вядома, Пасха, ці Вялікдзень - старадаўняе свята жывёлаводаў. Пазней яно ператварылася ў земляробчае, час правядзення якога вылічваецца па месяцавым календары. Вялікдзень заўсёды бывае ўслед за вясеннім раўнадзенствам.

Песні валачобныя - гэта гімн наступаючай вясне, сонцу, цяплу. Яны, відавочна, зарадзіліся незалежна ад калядаў і сталі ўнікальнай з'явай.

Характэрна, што асвянцоныя на Вялікдзень хлеб, соль, як і косці ад велікоднага стала, шалупінне ад яек ці самі велікодныя яйкі выкарыстоўваліся ў земляробчай працы, косці ад велікоднага застолля збіралі і закапвалі на ніве, каб пасевы не пацярпелі ад градабіцця. Скарынкі хлеба выкарыстоўвалі пры першым выхадзе на сяўбу зерняных, пры выгане скаціны ў поле і г. д.

У шэрагу раёнаў Беларусі Вялікдзень быў і памінальным днём. У першы дзень яго ішлі на могілкі і качалі на магілах велікодныя яйкі, у іншых месцах там жа і частаваліся, пакідаючы трошкі гарэлкі і закускі нябожчыкам. У каталікоў быў распаўсюджаны звычай хадзіць на магілы на пяты дзень Вялікадня.

Чацверты дзень Вялікадня ў шэрагу месц адзначалі як градавую сераду. Гэты дзень называлі яшчэ лядовым. У гэты дзень у царкве ставілі свечкі ад граду.

У заходніх раёнах Беларусі свечкі на магілы насілі яшчэ ў дзень грамніц, а найчасцей - у дзень усіх святых - першага лістапада па новаму стылю, аднак на могілках не частаваліся і нічога з яды не пакідалі. А ў большасці ж раёнаў Беларусі Вялікдзень мертвых як раней, так і цяпер адзначаюць у аўторак, радзей - у панядзелак. Гэта так называемая Радаўніца, ці Радуніца.

Такім чынам, Вялікдзень, ці Пасха - старажытнае свята жывелаводаў, пазней-земляробаў, язычніцкая аснова якога не выклікае сумнення.

 

УШЭСЦЕ

Царкоўнае свята Узнясенне, альбо па-народнаму Ушэсце (г. зн. ушэсце Божае на неба), адбывалася заўсёды на шостым тыдні пасля Вялікадня, у чацвер. Парушаць свята работаю баяліся пад пагрозай павер'я, што ў сям'і народзіцца шасціпалае дзіця. Гаспадыні абавязкова павінны былі пячы бліны: "Трэба Хрысту напекчы ануч, каб было ў што абувацца! Абуецца і пойдзе ўжэ ад нас па небу!" Пасля гэтага дня дзяўчаты пераставалі спяваць вяснянкі. На Ушэсце на Гомельшчыне праходзіў абрад "пахавання (ваджэння) стралы". Павадзіўшы карагоды, дзяўчаты і сталыя жанчыны браліся за рукі і доўгім шнурам з песнямі цягнуліся за сяло ў жыта. Там яны разыходзіліся паасобку і, хаваючыся, закопвалі ў зямлю якую-небудзь рэч: пацерку, пярсцёнак, каснічок і г. д. Здаралася, следам за дзяўчатамі беглі хлопцы і шукалі захаваныя рэчы. Па згадванню Ушэсця ў песнях можна адчуць, як няспынна ідзе рух у жывой прыродзе: "Святы Ушэснік — жыта выплываець... жытцо пучком, каленцам"; "Святы, Шоснік колас точыць... з шастом ходзіць, межы раўнуець". У прамежку паміж Ушэсцем і Сёмухай (заўсёды 10 дзён) нельга было ні снаваць кроснаў, ні ткаць, таму што, казалі, можна "заснаваць" неабходныя ў гэты час дажджы, затое гэта была пара сялянскай узаемадапамогі — талакою дапамагалі адзін аднаму вывозіць у поле гной.

 

  САРАКІ

22 сакавіка, дзень, як зараз кажуць, "вясенняга раўнадзенства". Гэты дзень лічыўся нараджэннем новага года, пачаткам абуджэння зямлі ад зімовага сну. Некалькі назваў мае ен. Найбольш распаўсюджаны - "саракі". Сорак пакутнікаў, або па-народнаму Саракі (Соракі). Сення існуе некалькі тлумачэнняў, чаму менавіта так. Найбольш верагодным можна лічыць тлумачэнне, звязанае з коранем "рок" (год) - пачатак новага году. Акрамя таго, з гэтага дня пачыналі адлічваць яшчэ 40 дзен, адмечаных маразамі па начах, па заканчэнні якіх можна было пачынаць сеяць - адну з самых важных сельскагаспадарчых спраў на увесь год. Кліматычные ўмовы не дазвалялі памыліцца, пасееш рана - вымерзне, позна - высахне, і можна застацца без збожжа зімой, што было раўнаважна смерці. Таму так уважліва адносіліся нашые продкі да гэтага дню.

Ужо пазней, з насаджэннем хрысціянства, калі спатрэбілася замяніць свята адпаведным не паганскім, пад лічбу "сорак" падстроілі "сорак Севастыйскіх пакутнікаў", надаўшы аднаму з галоўных славянскіх святаў іх імя.

Яшчэ адно тлумачэнне звязана з птушкамі, сарокамі, жаўрукамі альбо кулікамі, якіе таксама далі назву святочнаму дню. На раўнадзенства пяклі з цеста "кулікі" і выстаўлялі іх на дах, а таксама ва ўсіх значных месцах - у хляве - каб скаціна радзіла, у гумне - каб зерне вялося, і нават кідалі у печ. Такіе смачные птушкі павінны былі прывабіць жывых, а з імі і вясну, бо вяртанне птушак заўжды было звязана з яе надыходам. Акрамя таго, птушкі, як сапраудные так і рукатворные, гналі прэч зімовые пачвары, кшталту мары, зюзі і іншых. Адстаяўшы ганаровую вахту на даху, "жаўрукі" ды "кулікі" пераходзілі да дзяцей, якім у гэты дзень упершыню дазвалялася выйсці з дому без абутку - каб набрацца сілы ад зямлі. Яны насіліся з "птушыным пячэннем", насажаным на доўгіе палкі, па весцы, заклікаючы птушак ды вясну, а пасля з асалодай сваіх татэмаў елі, бо лічыліся яны магічнымі і прыносілі здароўе і дабрабыт. Часта "куліковые" галовы аддавалі скаціне, каб яна лепш пладзілася.

На печыве ладзілі варажбу. У "жаўрукоў" запякалі розные дробязі, і па тым, каму што дастанецца, рабілі прагнозы на будучае лета. Пярсценак прадракаў вяселле, шчэпка - пахаванне, грошык - багацце.

Ад паганскіх вясенніх "кулікоў" пайшлі пазней і пасхальные "кулічы".  

Яшчэ адна традыцыя, якая з паганскай была ператворана ў хрысціянскую - фарбаванне яек. Яйка - старажытны сымбыль сусвету, нараджэння, пачатку. Фарбавалі звычайна ў чырвоны - колер жыцця, сонца, крыві (у добрым сэнсе: хто мае кроў - той жывы). Чырвоныя яйкі, такім чынам, уяўлялі сабой нараджэнне сонца, нараджэнне года, абнаўленне свету. Пазней гэта цудозная традыцыя была запазычана дзеля святкавання пасхі.

З фарбаванымі яйкамі гулялі ў шматлікія гульні. Каталі з гары: чые далей закоціцца - той бузе шчаслівейшы ў новым годзе. Біліся, заціснуўшы у далоні - яйка-пераможца надзялялася адметнымі якасцямі, а з'еўшы яго атрымліваў здароўе і сілу на ўвесь год. Святочнае яйка каталі па кутах у хаце, па полі, у далонях - яно павінна было прагнаць хваробы і прынесці адраджэнне і новые сілы чалавеку, зямлі, жыллю.

Пантэон славянскіх багоў таксама не заставаўся ў баку. На "саракі" ушаноўваліся Белабог - пакравіцель жыцця, прарадзіцель людзей, чые імя пайшло ад словаспалучэння "на белым свеце" - на гэтым свеце, не "на тым". І Жыва, яго жонка, багіня-маці, адказная за нараджэнне, адраджэнне, абуджэнне зямлі, народзіны і нованарожджаных дзетак. У сучасным жыцці можа лічыцца пакравіцельніцай акушэраў. У гонар Белабога і Жывы спявалі песні, а іх сымбалі упрагожвалі першымі кветкамі.

Так, з песнямі, гульнямі, печывам і яйкамі нашые продкі сустракалі вясну.

Лічба, што ўваходзіла ў назву свята, шырока абыгрывалася ў павер'ях і абрадавых дзеяннях, якія бытавалі ў гэты дзень. Калі на Саракі здараўся мароз, то меркавалі, што пасля яго адбудзецца яшчэ 40 маразоў. На Саракі сарока пачынае віць гняздо і прыносіць для яго 40 пруткоў. Раніцай перад усходам сонца хлопчыкі стараліся перакінуць цераз страху 40 трэсак — калі гэта ўдасца, то ўлетку добра будуць ім знаходзіцца птушыныя гнёзды. Свае звычаі былі і ў дзяўчат: яны пераломвалі 40 дошчачак і перарывалі 40 вяровачак і шнуркоў. Прадметы, што пераломваліся і разрываліся, напэўна, павінны сімвалізаваць сабою сілы, якімі была скавана зямля, і выкананне гэтага абраду мела сваёй мэтаю наблізіць надыход цяпла, абудзіць ад зімовага сну ўсю жывую прыроду. "На Саракі дрэвы адпушчаюцца" — сведчылі народныя назіранні. "На Саракі прыляцелі з-за мора птакі" — падказвалі вясковыя фенолагі і нават удакладнялі: "Прылятае 40 жаўранкаў". (Ці не таму іх прылёт адзначалі гаспадыні, выпякаючы ў гэты дзень для дзяцей 40 жаваранкаў з цеста і кладучы ў адзін з іх "саракоўку" — 20 капеек? Каму яна дастанецца — той будзе шчаслівы.) Надвор'е на Саракі таксама прыцягвала ўвагу чалавека. Калі ад Грамніц да Саракоў не ішлі дажджы і не псавалася дарога, то летам чакалася засуха. Калі ў гэты дзень на стрэхах ляжаў снег, то на Благавешчанне снег будзе пакрываць усю зямлю, а на Юр'я — асобныя мясціны. Калі на Саракі ўволю нап'ецца вол ад расталых ледзяшоў — значыць, будзе добрая вясна. Зрэшты — яна ўжо стаяла на двары: "Саракі — не суйся блізка да ракі", г. зн. была пара разводдзя. На Усходнім Палессі дзяўчаты хадзілі гукаць вясну на Саракі:

— Жаваранак, ранняя птушачка,

Чаго так рана з выраю вылятаеш?

А там пры даліне — там ляжаць крыгі,

А там пры дарозе — снягі і марозы.

— А я тыя крыгі крыламі разаб'ю,

А я тыя марозы нагамі растапчу.

На Саракі прыладжвалі арэлі і абавязкова гушкаліся — казалі, "каб камары не елі"

 

 

ДАБРАВЕШЧАННЕ

7.04 Благавешчанне (Дабравешчанне, Звеставанне). Лічылася вялікім святам, святам прылёту бусла, ластаўкі. Шчасціла нібыта таму, хто ўбачыць першага бусла, які ляціць, а не стаіць. А ў таго, каму трапіць на вока стаячы, нібы будуць балець ногі.

Як і на кожнае свята, на яго забаранялася што б там ні было рабіць: "На Благавешчанне дзеўка косу не пляце, птушка гнязда не ўе".У гэты дзень забаранялася гарадзіць плот, убіваць у зямлю колле, не пачыналі сеў, не выганялі першы раз кароў, не вывозілі гной у поле. Са святам звязана шмат прыкмет: “Дабравешчанне без ластавак – халодная вясна”, “Калі пчала не выходзіць з вулля да Дабравешчання, то будзе цёплае, ураджайнае лета, а калі пакажацца раней – то благое, беднае;забарон: “У гэты дзень не садзяць на яйкі гусей – іначай будуць калекі”.Гаспадыня падымалася раней мужа, каб выканаць абрад “развязвання сахі”.

Праваслаўная царква адзначала зачацце Маці Божай Ісуса Хрыста. У народзе свята мела старажытныя карэнні, яно лічылася днём надыходу вясны. Шмат дзе якраз ад Благавешчання (а ў некаторых мясцовасцях нават раней, у залежнасці ад традыцый і, вядома, ад надвор'я) адбывалася Гуканне вясны.

Дабравешчанніко святое,

Пашлі сонейка залатое,

Каб зямелька адышла

Ды вясна да нас прыйшла,

Каб распусціліся ветачкі,

Каб раскраснеліся кветачкі,

Каб лугі зазелянеліся,

Нашы нівачкі адзеліся.

Дзяўчаты ўсёй вёскі выходзілі куды-небудзь на ўзвышша і спявалі, пакуль не сцямнее, вяснянкі. Прыляталі звонкія галасы і з суседніх вёсак. Сялянам хацелася верыць, што наступны гаспадарчы год, які з гэтага дня пачынаецца, прынясе багаты ўраджай, шчасце ў дом. Часта на Благавешчанне згадвалі птушак. Адны гаварылі, што ў гэты дзень бусел прылятае, другія — што ён кладзе яйка ў гняздо. "Як за тыдзень да Благавешчання прыляціць бусел, то ў свірне на засек трэба дошку накладваць — поўна пашні будзе, добры ўраджай, а як пасля Благавешчання, то трэба знімаць дошкі, бо не засыплеш поўных засекаў". I хаця па вёсках шчыра гукалі вясну, не заўсёды яна з'яўлялася, таму канчаткова развітвацца з зімою было ранавата: "Да Благавешчання зіму не лай і сані трымай". Пасля свята дазвалялася ўрабляць зямлю пад новыя пасевы (да гэтага часу зямля спіць, і чапаць яе няможна). Як спявалася ў народных песнях, "Благавешчанне — араты на ніву... і каня вядзець, і саху нясець, заворваець". Благавешчанне было вяхою ў прадбачанні надвор'я. Калі свята аказвалася цёплым, селянін мусіў чакаць марозную восень, і наадварот, снег, што заляжаўся да гэтае пары, абяцаў цёплую восень. Па асаблівасцях гэтага дня рабіліся прагнозы на ўраджай. Як на Благавешчанне дождж — збярэш багата хлеба; калі суха, то летам магчыма засуха. Умеранае надвор'е — умеранае будзе лета і такі ж ураджай. Гаварылі, што такое ж надвор'е, як на Благавешчанне, павінна паўтарыцца на Вялікдзень.

 

РАДАЎНІЦА

У аўторак паслявелікоднага тыдня на большай частцы тэрыторыі Беларусі адзначаецца адзін з найбольш вядомых памінальных дзён — Радаўніца (Радуніцкія Дзяды). Пасля паўдня кожная сям'я ішла памінаць родзічаў спачатку ў царкву, а потым на могілкі, дзе прыводзіліся ў парадак магілы блізкіх (часам гэта рабілі напярэдадні, у панядзелак). Затым на насыпе, разаслаўшы абрус, пачыналі памінкі. Велікоднае яйка, крыху страў і гарэлкі пакідалі "для мёртвых". Галасілі, калі смерць блізкага была нядаўняя. Пасля могілак памінанне заканчвалася застоллем дома ці ў карчме, дзе паступова развейваўся сумны настрой. Вось чаму ў народзе казалі: "На Радаўніцу да абеду пашуць, па абедзе плачуць, а ўвечары скачуць". У залежнасці ад мясцовых традыцый памінальны абрад на могілках мог адбывацца таксама на першыя пасля Вялікадня дні.

 

СЁМУХА

Сёмуха (Тройца) — нядзеля, якою завяршаецца сёмы тыдзень пасля Вялікадня. Сярод каталіцкага насельніцтва часта яе называлі Зялёныя святкі, ці Зелянец. Нягледзячы на пераважна летнія тэрміны яе святкавання, Сёмуха знаменавала сабою развітанне з вясною: "На Зелянец вясны канец". З вясной найчасцей канчаліся і запасы хлеба ў селяніна, на што паказваў варыянт прыказкі: "На Зелянец — хлебу канец". Прыкмета Сёмухі ў полі — красаванне жыта. У гаспадарцы ж вакол яе замацоўваліся свае правілы і парады:"Святая Сёмуха навозы возіць". Напярэдадні свята, памыўшыся ў лазні, сеялі каноплі. Спявалі на Сёмуху траецкія песні.

Тройца, Тройца, свята Багародзіца,

Пасею жыта, да няхай зародзіцца.

Што зародзіцца, то для майго бацюхна,

Што не зародзіцца, то для майго свёкарка.

Саладок мядок, то для маёй матанькі,

А горка гарэлка, то для маёй свякоркі.

На параўнальна невялікай тэрыторыі паўднёвазаходняй часткі Беларусі існаваў на Сёмуху надзвычай цікавы абрад — Куст. Наламаўшы кляновых галін, дзяўчаты звязвалі тоўстыя іх канцы ніткамі — і "куст" гатовы. На яго надзявалі другі, меншага памеру ("подкуст"), а на абраную дзяўчыну, якая павінна была насіць "куст",— вянок з розных кветак. Потым дзяўчына залазіла ў звязаны "куст", як у мяшок, і ў такім уборы ішла начале грамады дзяўчат па вёсцы з песнямі:

Прывялі куста зеляненькага клёну,

Дай нам, пане, хоць па залатому.

Дай нам, пане, тры барыла гарэлкі,

Прывялі куста да харошай дзеўкі.

Да не тут кусту стоем стаяці,

Трэба кусту піці-есці даці.

Пранёсшы "куст" некалькі разоў, яго разрывалі на вуліцы і спяшаліся падабраць лісты. Казалі, што яны надта дапамагаюць ад нарываў — дастаткова размачыць іх у вадзе і прыкласці да болькі. (Гаючымі ўласцівасцямі зажыўлення ран надзяляліся таксама кляновыя лісты траецкага "маю".) З зелянінаю на Сёмуху варажылі. Вяскоўцы, часта з добрай закускай, ішлі надвячоркам у гай, дзе дзяўчаты, а зрэдку і замужнія кабеты завівалі галінкі бяроз накшталт вянка ці наміткі. Колькасць вянкоў адпавядала колькасці блізкіх людзей, пра будучы лёс якіх задумвала жанчына. Кожны вянок прызначаўся для пэўнай асобы: бацькі, маці, сястры, мужа, дзяцей. (На Палессі дзяўчаты завівалі вянкі адпаведна колькасці сваіх ухажораў.) Праз тыдзень ішлі правяраць захаванасць вянкоў: калі тыя заставаліся свежымі — абяцалася шчасце задуманаму чалавеку, калі ж былі засохлымі — значыла, што век яго будзе кароткі. Развіваць вянкі лічылася абавязковым, каб дрэва не пракляло дзеўку за неразвіты вянок. Часта дзяўчаты спляталі вянкі на жаніхоў і на сваю долю з гаючых і чарадзейных траў, якія і складалі сілу вянкоў. Да гаючых траў адносілі букавіцу, палын, любісцік, аер і інш., а з дрэў — чаромху і бярозу.

 

КУПАЛЛЕ

У ноч з 6-га на 7-е (з 23-га на 24-е) Купалле (Купала, Ян, Іван). Калі кульмінацыяй зімовых падзей былі ў народным жыцці Каляды, то адпаведным па значнасці святам улетку з'яўлялася Купалле (царкоўнае свята Раство Іаана Хрысціцеля), якое адзначалася дзень у дзень праз паўгода. Напярэдадні яго дзяўчаты збіралі кветкі на вянкі, рабілі запасы лекавых раслін ад рознай немачы. Асаблівую ўрачыстасць святу надавала купальскае вогнішча. Дзяўчаты і хлопцы з усёй вёскі сцягвалі розную старызну (атопкі, абноскі, непрыгодны посуд, палазы, якія ад'ездзілі свой век), а таксама траецкі ссохлы "май" і вывозілі ўсё гэта за сяло, дзе меркавалася гулянне. Туды ж увечары накіроўваліся вяскоўцы з купальскімі песнямі. Агонь для вогнішча здабывалі ад трэння драўляных брускоў. Як сімвал сонца ўздымалі на шчасце запаленае кола. Полымя купальскага вогнішча надзялялася ачышчальнай сілай, хлопцы і дзяўчаты скакалі праз яго. Моладзь забаўлялася гульнямі, варажбою, вадзіла карагоды, спявала песні.

Купалка Йвана на вулку звала:

— Іван Іванішча, хадзі на йгрышча.

— Гуляй, Купалка, здаровенька,

Некалі йгрышчы мне гуляці:

Нада жыта пільнаваці,

Каб дзевачкі не хадзілі,

Майго жыта не тапталі

I красачак не шчыпалі,

І вяночкі не звівалі,

На галовачцы не насілі,

Па вулачцы не хадзілі,

Малойчыкаў не звадзілі.

З Купаллем звязана адна з самых рамантычных легенд беларускага народа пра папараць-кветку. Верылі, што ў купальскую ноч на папараць сыходзіць агонь Перуна і яна ўспыхвае яркім цветам, цвіце апоўначы некалькі імгненняў і трэба паспець ухапіць яе. "Хто гэту кветку здабудзе, будзець мець усё, чаго толькі яго душа пажадае"; "...можна тады ведаць усё, што на свеце робіцца". Недасягальнасць папараці-кветкі ў беднага чалавека атаясамлівалася з багаццем, з закапанымі немаведама кім і калі скарбамі, якія ў гэту ноч выходзяць на паверхню прасушыцца. Скарбы, што ахоўваюцца нячысцікамі, могуць дацца ў рукі толькі ўладальніку папараці-кветкі. У паданнях расказвалася, што ў купальскую ноч расліны размаўляюць між сабою, дрэвы пераходзяць з месца на месца, а рэкі свецяцца прывідным святлом. Сярод цудаў купальскай ночы называлі разгул розных чараўнікоў і ведзьмаў, якія ўсяляк шкодзяць людзям — заезджваюць коней і адбіраюць малако ў кароў. Каб не дапусціць "нячыстую сілу", над парогамі хлявоў і хат вешалі прадметы, якімі ведзьма магла парэзацца, пакалоцца, апячыся: сярпы, іголкі, крапіву. На страх ведзьме вешалі і забітую сароку.

З купальскай ноччу на Беларусі звязаны самыя неверагодныя ўяўленні аб актывізацыі дзеянняў рознай “нечысці” — чарцей, Бабы Ягі, д'яблаў, пярэваратняў і, што асабліва характэрна для беларускай міфалогіі, ведзьмаў.

У самых захапляючых купальскіх сюжэтах расказваецца аб пераўтварэнні ў гэту ноч ведзьмы ў жабу, мыш, яшчарыцу, якая ў такім выглядзе прабіраецца ў хлеў, каб адабраць у каровы малако, зрабіць заломы ў жыце.

Многа ў нашым краі бытуе паданняў пра ведзьму. Паводле Ю. Крачкоўскага, у Брэсцкім, Слонімскім, Вілейскім, Дзісненскім, Навагрудскім і Барысаўскім паветах было шырока вядома паданне наступнага зместу: “У дзень Іаана Прадцечы сяляне наказваюць пастухам, каб на гэты раз яны не пераганялі сваёй жывёлы “праз мяжу”, г. зн. праз тую мяжу, якая аддзяляе палі адной вёскі ад другой: там, гавораць, збіраюцца ведзьмы, пераварочваюцца ў жаб і, падпоўзшы пад кароў, адбіраюць малако. Аднойчы дамовіліся некалькі хлапчукоў не паслухаць сваіх гаспадароў і пагнаць жывёлу ў забароненае месца “за мяжу”. Адзін хлопчык, назіраючы за жывёлай, заўважыў, што паміж каровамі поўзае вялізная жаба. Ён зразумеў, што гэта ведзьма, узяў палку, завастрыў яе, быццам долата, і, наблізіўшыся да жабы, сказаў: “Ах ты, ведзьма, ты прыйшла за малаком да маіх кароў, вось я цябе пачастую!” Ён прыцэліўся і так лоўка стукнуў па жабе палкаю, што адсек ёй пярэднюю лапу. Параненая жаба запішчала і папаўзла без нагі. Хлопчык расказаў аб гэтай гісторыі сваім равеснікам. Яны пасмяяліся, пажартавалі — на гэтым усё, відаць, і закончылася б. Але калі гэты хлопчык вярнуўся вечарам з жывёлай дадому, то тут жа яму сказалі, што нядаўна хтосьці яго хроснай маці адсек руку. Успомніўся хлопчыку той выпадак, і ён тут жа паспяшаўся наведаць сваю хросную маці. Не паспеў ён уступіць у хату, як старая, сабраўшы апошнія свае сілы, схапіла качаргу і здаровай рукою шарахнула малому па галаве. “Ах ты, шалун, неслух, — сказала яна, — ты прыйшоў яшчэ сюды здзеквацца нада мною? 3-за цябе я адыходжу на той свет”. Усе, хто прысутнічаў, былі здзіўлены падобным відовішчам і прасілі хлопчыка растлумачыць ім прычыну такога прыёму яго хроснаю маці. Хлопчык, зразумела, расказаў, што здарылася ў полі з несапраўднай жабай. Хатнія даведаліся, што была ў іх за старая. Хутка яна сканала, а паданне пра яе захавалася”.

Шумам і песнямі, якія спявалі дзяўчаты каля вогнішча, каля жыта, на полі, палохалі ведзьму, праганялі яе з поля. 3 гэтай жа мэтай кідалі ў жыта галавешкі ад купальскага вогнішча, абтырквалі поле асінавымі галінкамі, апырсквалі святою вадой. Лічылі, што ў гэту ноч Прарок Ілля дапамагае людзям у барацьбе з ведзьмамі і засцерагае ад іх злых чараў сялянскія палі. Такія вераванні зафіксаваны ў сюжэтыцы многіх купальскіх песен.

Ва ўсходніх рэгіёнах Беларусі (Слаўгарадскі, Чэрыкаўскі, Магілёўскі раёны) функцыі ведзьмы надаваліся змеям, якім упадаблялі ўсё жывое, што маглі сустрэць у купальскую ноч на зямлі. “Мыш, жаба якая, нада яе паймаць і ўкінуць ў цяпло жывую. Ета называецца змяя. Змяёныша сцераглі, што раньшэ адбіралі хлеб... Былі раньшэ такія бабкі ці дзяды, каторыя зналі. Дык рядам будзе жыта: наша будзе пустое, а тоя — не падняць. Вот хадзілі сцераглі ету змяю”.

Вельмі пашыранай на купальскім свяце была варажба. Дзяўчаты і хлопцы загадвалі, што чакае іх у будучыні. Па кінутых на ваду папарна вянках сачылі, сыдуцца яны ці, наадварот, разыдуцца; можа, чый вянок не будзе падхоплены плынню, а прыстане ці нават патоне. Сабраныя на Яна галінкі купалкі з нераспушчанымі кветкамі прыносілі ў хату, утыркалі за абразы, у шчыліны між бярвёнамі ці за бэлькі. Калі кветкі распускаліся, гэта значыла, што дзяўчына выйдзе замуж альбо задуманае ёю збудзецца. А то яшчэ варажылі гэтак: ля дарогі знаходзілі трыпутнік і прыкмячалі адзін нейкі ліст, апоўначы трэба сарваць яго, кажучы тры разы без аддышкі:

Трыпутнік, трыпутнік,

Ты сядзіш пры дарозе,

Ты відзіш старога, малога,

Ці відзіш майго мілога?

Гэты ліст прыносілі дадому, клалі пад падушку і спадзяваліся, што сасніцца любы. Пад раніцу моладзь купалася ў рацэ (праўда, на Смаргоншчыне забаранялася купацца на Купалле, каб не замуціць ваду ў дзень нараджэння Іаана Хрысціцеля), качалася па купальскай расе, сустракала ўсход сонца, у гонар якога некалі і святкавалася Купалле. Казалі, што на купальскую зару сонца "іграе" — дваіцца, траіцца і пераліваецца рознымі колерамі. Купалле, як вынікае з песень, пазначана было магутным прыродным рухам і адначасова рухам чалавечай працы: "Святы Іван колас наліваець... пчолы садзіць, коску правіць — лугі пратаць, у сцірты кідаць"; "Святы Ян папар арэць, барануець... гнаёк возіць"; "Святы Ян — божы каваль: косы круціць, сярпы зубіць". Свята святам, але і ў гэты дзень не пакідалі селяніна думкі пра ўраджай, пільна ўзіраўся гаспадар у кнігу прыроды, зямлі, чытаў па зразумелых яму знаках ці прадказаннях.

  

СПАС

14.08       Першы Спас (усіх было тры). Макавей (Макава, Макаўе, Першы Спас, Спас Мядовік, Медзяны Спас). Свята маку і мёду. Праводзілі абрады з макам, ужывалі ў ежу, рабілі варэнікі з мёдам, а таксама елі тое, у што можна было макаць. Асвячалі ваду, зёлкі, садовыя кветкі, моркву, сланечнік. Елі пірагі з макам і моркваю. Ведалі: на Макавея трэба ўволю наесціся маку. Варажылі: “Макавею, Макавею, я на цябе канапелькі сею. Скажы мне, Макавею, дзе мая пара, каб я з ім у гэтую ноч канапельку брала”. Пчалаводы правяралі пчол, “макалі ў мёд нажы”. Для збору мёду ўсе апраналіся па-святочнаму. Хаця і частаваліся перад асноўнай падзеяй, але без гарэлкі і закускі з рэзкім пахам. Раней запальвалі дымар “жывым агнём”, выкарыстоўвалі свянцоную ваду. У гэты дзень надавалася вялікая роля і вадзе, праводзілі “вадзяную аправу” – крыжовае шэсце да вадаёма.

Існавалі прыкметы: “Як на Юр’я дождж – будзе рыбы многа, а на Макава – будзе многа грыбоў”, “Калі на Макаўе не бывае дажджу, то будзе шмат пажараў”.

Свята ўсебакова адлюстравана ў народнай творчасці. У валачобных песнях зазначаецца: калі Ілля “жыта зажынаіць залатым сярпом”, то “Святы Макавей з поля сабіраіць”. Прыказкі сцвярджаюць: “Першы Спас – провады лета”, “Ад Першага Спаса халодныя росы”.

Поле і агарод ужо ладна-такі кармілі сялянскую сям'ю, і другая палова жніўня, нягледзячы на двухтыднёвы пост, які пачынаўся з гэтага дня, празвана была "спасаўкай-ласаўкай". У смаленскіх беларусаў бытаваў звычай напярэдадні першага Спаса варыць столькі яек, колькі ў двары мужчын. Разбіўшы яйкі, прыглядаліся: у каго паўнейшае — таму наканавана засяваць жыта, каб атрымаўся поўны ўраджай. Звычай аб'яднаў два сімвалы: яйка (зараджэнне новага жыцця) і паўнату (увасабленне дабрабыту, багацця). Шчасліўцу, у якога абодва сімвалы сышліся, нібы даравалася дабратворнасць, і ён мусіў перанесці яе на агульную ніву ў час сяўбы.

У пацвярджэнне назвы на Віцебшчыне кожнай гаспадыні трэба было прыгатаваць хоць бы адну страву, якую можна мачаць,— бліны, сачні з "пражанінай" ці з селядцовай жыжкай; пчаляры здабывалі мёд, каб мачаць у яго агуркі і хлеб. На Макавея падкопвалі маладую бульбу, і па ёй меркавалі пра ўвесь будучы ўраджай; паспявае мак, шпакі і гракі збіраюцца ў агароды

У жніўні, але пераважна на Спасаўку, павінна прайсці так званая "Рабінавая ноч" (ці "Вераб'іная ноч"). На працягу яе грымоты сатрасаюць неба, грозна бліскаюць маланкі, лье праліўны дождж, дзьме вецер. Згодна з народнымі павер'ямі, у гэту ноч з пекла на свет выходзяць усе злыя сілы, якія нібы спраўляюць сваё галоўнае гадавое свята і страшаць хрышчоных людзей. Паводле іншых меркаванняў, у гэту ноч усе сілы прыроды ядналіся, каб знішчыць "нячыстую сілу", што пасля Купалля распладзілася за лета і шкодзіла людзям. Забіты ці пакалечаны перуном у "Рабінавую ноч" лічыўся чараўніком. На Палессі гаварылі, што ад такой моцнай буры рабчыкі разляталіся па ўсім лесе і да самага такавання жылі па аднаму. Пераконвалі, што неспакойная ноч патрэбна для выспявання ягад на рабіне. Калі ж ягады не спелі — чакалі благога заканчэння лета і халоднай восені.

19.08 Яблычны Спас (Спас, Другі Спас, Вялікі Спас, Сярэдні Спас). — самы вядомы і шаноўны ў народзе. Звязваўся перш за ўсё з паспяваннем яблыкаў і асвячэннем іх у царкве. Свята садавіны, якую асвячаюць, пасля чаго дазвалялася есці яблыкі, бо яны лічыліся грэшнымі пладамі. Згодна Бібліі, змей-спакушальнік праз яблык зрабіў грэшнай Еву. Таму першыя плады неабходна было асвяціць у дзень Пераўтварэння Госпада Бога і Спаса нашага Ісуса Хрыста. Асвячалі таксама мёд, каласкі новага ўраджаю. Усё можна было ўжываць у ежу, аб чым і сцвярджала прыказка: “Спас – усяму час”. Пачыналі сеяць азіміну. Наогул лічыцца, што ўжо скончылася лета: “Першы і Другі Спас – бяры рукавіцы ў запас”.

Вельмі пашырана павер'е, што да Спаса нельга есці яблыкаў, бо будуць дзеці паміраць. Не менш дзейнічала забарона есці перад Спасам яблыкі на тых людзей, у якіх папярэдне паміралі дзеці. На тым свеце, казалі, Бог будзе раздаваць на Спаса яблыкі (як і іншую садавіну), а таму дзіцяці, чыя маці каштавала іх раней дазволенага тэрміну, пачастунку не дастанецца. На Капыльшчыне пасля асвячэння ў царкве людзі неслі яблыкі на могілкі, дзе клалі ўсёй радні па яблычку. "Спас" тлумачылі і па сугуччу з дзеясловам "спаць". Сцвярджалася, што зямля ў гэты дзень спіць; трывожыць яе сон, а таму і працаваць нельга. I ўсё ж нездарма жыла прыказка: "Спас — усім рабочы час". Свята не давала забыцца, што доўга адпачываць няма як: "Спас не гуляець, каня сядлаець, поле аб'язджаець, копы аблічаець, у гумно вязець", "па полі ходзіць... раскладаець: гэта на семя, гэта на емя!"; "сцірты віець, гнаі возіць"; "А стары Іспас — старэнькі дзядок, на восець садзіў, жыта малаціў"; "...едзець у поле ды зямельку мяшаець, прыгатаўляець"; "Святы Спасік, пільны часік, папар строіць, жытцо малоціць". Ад другога Спаса пачыналася сяўба азімага жыта. На Палессі бортнікі падглядалі пчолы і даставалі мёд. Згодна са звычаем, калі пчаляр пашкадуе ў гэты дзень даць мёду хоць аднаму з прысутных дзяцей, пчолы прападуць. У народзе Спас лічылі днём адлёту буслоў. Калі буслы пачыналі рыхтавацца ў вырай за тыдзень перад Спасам, значыла, што раней надыдзе зіма і будзе яна марозная, а вясна цяплейшая; калі пасля Спаса — восень будзе цёплая, зіма позняя, вясна халодная. Адлёт буслоў адназначна сведчыў пра надыход восені, а прыказкі нагадвалі: "Спас — лета шась!"; "Спас — бяры рукавіцы ў запас".

 Царкоўнае святкаванне звязана з біблейскімі падзеямі. Ісус Хрыстос збіраўся апошні раз з’явіцца ў Іерусаліме. На гары Фавор яго вучні ўбачылі нечакана пераўтворанага Ісуса (у белым адзенні, асветлены сонцам твар) і пачулі нябесны голас: “Гэта і ёсць Сын Мой Любімы, у Якім мая добрая воля, Яго слухайце”. Значэнне пераўтварэння ў тым, што Хрыстос паказаны не як адзін з роўных апосталаў, а які стаіць над імі.

29.08.. Трэці Спас (Малы Спас, Хлебны Спас, Арэхавы Спас). Адно са свят хлеба. Шмат дзе спраўлялі дажынкі – свята канца жніва. Упрыгожвалі стужкамі і кветкамі “бараду”. Ахвяравалі хлеб і соль духу нівы, відаць Воласу, казлападобнай істоце. “Воласаву бародку” жнеі неслі гаспадару і ставілі ў кут. Зерне і каласкі ўжывалі на працягу ўсяго года ў розных магічных абрадах. Канец жніва і змена надвор’я адлюстраваны ў прыказках: “Трэці Спас хлеба прыпас”, “Па Трэцім Спасе трымай рукавіцы ў запасе”. 

 

свернуть